Իրավաբան, փաստաբան ԱՐԹՈՒՐ ՄԵԼԻՔՅԱՆԸ  շարունակում է  «ՀԱՅԵՐ» մեդիահարթակում անդրադառնալ  հասարակության համար կարևորագույն մի խնդրի՝ ԵՐԱՇԽԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻՆ՝ վեր հանելով դրանում առկա մի շարք լրջագույն հարցեր:

Այսօր հրապարակում ենք թեմային առնչվող երրորդ հոդվածը:

Նախորդներին կարող եք ծանոթանալ ԱՅՍ ՀՂՈՒՄՈՎ.

Երաշխավորության ինստիտուտի կարևոր բաղադրիչներից է պարտավորությունը կատարած երաշխավորին փոխանցվող իրավունքների ծավալը, այսինքն այն, թե ինչ իրավունքներ կունենա երաշխավորը, եթե պարտատիրոջ հանդեպ կատարի պարտապանի պարտավորությունները:

Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 380-րդ հոդվածի «Պարտավորությունը կատարած երաշխավորին են անցնում այդ պարտավորությամբ պարտատիրոջ իրավունքները և պարտատիրոջ` որպես գրավառուի պատկանող իրավունքներն այն ծավալով, որով երաշխավորը բավարարել է պարտատիրոջ պահանջը: Երաշխավորն իրավունք ունի նաև պարտապանից պահանջել հատուցելու պարտատիրոջը վճարած գումարի տոկոսներն ու, պարտապանի փոխարեն պատասխանատվությունը կրելու կապակցությամբ, իր կրած այլ վնասները:»:

Նշված նորմի վերլուծությունից բխում է, որ Պարտավորությունը կատարած երաշխավորին են անցնում պարտատիրոջ իրավունքները, որոնք բխում են հիմնական պայմանագրից, օրինակ՝ վարկային պայմանագրից, ինչպես նաև պարտատիրոջ որպես գրավատուի իրավունքները, եթե այդպիսին առկա է: Այլ ապահովությունների նկատմամբ Պարտատիրոջ ունեցած իրավունքները Պարտավորությունը կատարած երաշխավորին անցնելու վերաբերյալ օրենսդիրը որևէ կարգավորում չի նախատեսել:

Սա իմ կարծիքով թերի և կիսատ կարգավորում է, քանի որ առկա են պարտավորության կատարման ապահովման նաև այլ եղանակներ, բացի գրավից:

Հարցն ավելի է բարդանում, եթե նկատի ունենանք, որ հնարավոր է պարտավորության մեջ լինեն մեկից ավելի երաշխավորներ, ինչ է տեղի ունենում այս դեպքում, արդյոք երաշխավորներից մեկն՝ ով կատարել է պարտավորությունը, ստանում է մյուս երաշխավորների նկատմամբ հետադարձ պահանջի իրավունք, մանավանդ, եթե նախատեսված է, որ երաշխավորները համապարտ պարտականություն են կրում պարտատիրոջ հանդեպ:

Ես համոզմունք ունեմ, որ ոչ և ահա թե ինչու.

Համաձայն ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 364-րդ հոդվածի 2-րդ մասին «2. Եթե այլ բան չի բխում համապարտ պարտապանների հարաբերություններից, ապա`

1) համապարտ պարտականությունը կատարած պարտապանը մնացած պարտապանների նկատմամբ ունի հավասար բաժիններով հետադարձ պահանջի իրավունք` հանելով իր բաժինը.....», սույն դրույթից ակնհայտ է, որ օրենսդիրը նման կարգավորում նախատեսել է այն համապարտ պարտապանների համար, որոնց միջև առկա է որևէ իրավահարաբերություն՝ «Եթե այլ բան չի բխում համապարտ պարտապանների հարաբերություններից ....», հետևաբար, իմ կարծիքով, այս կանոնը չի կարող կիրառվել միմյանցից անկախ գործող, որևէ իրավահարաբերությունով չկապված պարտապանների հանդեպ:

Այսինքն մի քանի երաշխավորների կողմից ապահովված պարտավորությունը նրանցից մեկի կողմից կողմից կատարելը չի կարող հանգեցնել մյուսների հանդեպ պահանջի իրավունքի, նույնիսկ եթե նրանք առանձին առանձին պարտատիրոջ հանդեպ պարտավորվել են պարտապանի հետ միասին կրել համապարտ պատասխանատվություն:

Գտնում եմ, որ տվյալ դեպքում կարևոր է այն, թե վերը նկարագրված պայմաններում, ինչ  իրավահարաբերություն է ծագել տարբեր երաշխավորների միջև, ինչը պարտադիր պայման է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 364-րդ հոդվածի կիրաման համար:

Եթե տարբեր երաշխավորների և պատատիրոջ մասնակցությամբ կնքված պայմանագրերը միմյանցից անկախ գործարքներ են և դրանց միջև չկա որևէ իրավական կապ՝ միայն այն հանգամանքը որ դրանցով հանդես են գալիս նույն պարտատերը և պարտապանը չի կարող հիմք հանդիսանալ այդ պայմանագրերից ծագող իրավահարաբերությունները մեկ ամբողջական որակելու կամ երկու երաշխավորների միջև իրավահարաբերության ակայություն ճանաչելու համար և հետևաբար նման դեպքերում չեն կարող կիրառվել համապարտ պարտապաններին առնչվող իրավական նորմերը:

Համաձայն «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» ՀՀ օրենքի 40-րդ հոդվածի 1-ին մասի «1. Նորմատիվ իրավական ակտերի նորմերի միջև կոլիզիաների դեպքում, ըստ հերթականության, կիրառվում են հետևյալ կանոնները, ընդ որում, յուրաքանչյուր հաջորդ կանոնը կիրառվում է, եթե կիրառելի չէ նախորդ կանոնը՝ ....

2) ընդհանուր նորմի և հատուկ նորմի միջև կոլիզիաների դեպքում գործում է հատուկ նորմը, սակայն եթե նորմատիվ իրավական ակտն ունի ընդհանուր և հատուկ մասեր, ապա այդ մասերի նորմերի միջև կոլիզիայի դեպքում գործում են ընդհանուր մասի նորմերը.»

Իմ կարծիքով նկարագրված դեպքում պարտավորական իրավահարաբերությունները կարգավորող համապարտության դրույթները հանդիսանում են ընդհանուր նորմեր, իսկ երաշխավորության իրավահարաբերություններում համապարտության կարգավորմանը վերաբերող նորմերը  հատուկ նորմեր, հետևաբար տվյալ իրավահարաբերությունների նկատմամբ ոչ թե կիրառելի են «պարտավորական իրավահարաբերությունների ընդհանուր դրույթները, որոնց ուժով՝ պարտապաններից մեկի կողմից համապարտ պարտականությունը լրիվ կատարած պարտապանը մնացած պարտապանների նկատմամբ ունի հավասար բաժիններում հետադարձ պահանջի իրավունք՝», այլ երաշխավորության իրավահարաբերությունների շրջանակում համապարտության կանոնները, որոնց դեպքում օրենսդիրը հստակ սահմանել է թե՛ հետադարձ պահանջի հասցեատիրոջը (պարտապան), և թե՛ իրավունքների այն ծավալը, որը ենթակա է փոխանցման պարտավորությունը կատարած երաշխավորին, այն է՝ պարտատիրոջ իրավունքները որոնք բխում են հիմնական պայմանագրից, ինչպես նաև պարտատիրոջ որպես գրավատուի իրավունքները:

Գտնում եմ, որ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 364-րդ հոդվածը կարող է կիրառվել, եթե մեկից ավելի երաշխավորների դեպքում երաշխավորության պայմանագրերում նշում լինի մյուս երաշխավորների առկայության մասին, որը պայման լինի երաշխավորության տրամադրման համար կամ կարգավորված լինի հետագայում նոր երաշխավորի ի հայտ գալու դեպքում, ինչպես են կարգավորվելու նրանց հարաբերությունները, որպես այդ պայմանագրի կնքման էական պայման լինի պարտավորության կատարումից հետո հետադարձ պահանջի կատարման ապահովում հանդիսանալը, լինի վերապահում, նախապայման կամ պայման առ այն որ երաշխավորի պարտավորությունները չեն ավարտվում հիմնական պայմանագրի կատարմամբ՝ այլապես երաշխավորը ունենում է օրենքով երաշխավորված ակնկալիք, որևէ մեկ անձի կողմից պարտավորության կատարման դեպքում իր երաշխավորության դադարման վերաբերյալ, այլ ոչ թե որ ինքը դառնում է այլ անձի պարտապան:  

Համաձայն ՀՀ Քաղաքացիական օրենսգրքի (այսուհետ՝ Օրենսգիրք) 375-րդ հոդվածի 1-ին մասի՝ «Երաշխավորը, երաշխավորության պայմանագրով, այլ անձի պարտատիրոջ առջև պարտավորվում է պատասխանատվություն կրել այդ անձի կողմից իր պարտավորությունը լրիվ կամ մասնակի կատարելու համար:»:

Վերը նշված իրավական նորմի բովանդակությունից բխում է, որ երաշխավորը չի հանդիսանում հիմնական պարտավորության պարտապան, այլ միայն պատասխանատվություն է կրում հիմնական պարտապանի պարտավորությունների կատարման համար:

Երաշխավորության իրավահարաբերություններում հետադարձ պահանջի իրավունքի ծավալի հարցը կարևոր է նաև այն տեսանկյունից, որ ոչ միշտ է, երբ երաշխավորությունը ենթադրում է համապարտ պատասխանատվություն, այն կարող է լինել նաև սուբսիդիար և հետևաբար այս դեպքում կբացառվի դրա կապը ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 364-րդ հոդվածի հետ և արդյոք այս դեպքում էլ պետք է այն ներառել հետադարձ պահանջի իրավունքով փոխանցվող իրավունքի ծավալի մեջ, մանավանդ, եթե հարցին նայում ենք ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 382-րդ հոդվածով նախատեսված երաշխավորության դադարման կանոնակարգումների շրջանակում: 

Վերոհիշյալ եզրահանգումն ավելի է խորացված ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 379-րդ հոդվածի 2-րդ և 3-րդ մասերում, որոնց համաձայն՝

«2. Երաշխավորը պարտավոր է մինչև պարտատիրոջ պահանջը բավարարելը, այդ մասին նախազգուշացնել պարտապանին, իսկ եթե երաշխավորի դեմ հայց է հարուցվել, պարտապանին մասնակից դարձնել գործին:

3. Եթե երաշխավորը չի կատարել սույն հոդվածի 2-րդ կետում նշված պարտականությունները, պարտապանն իրավունք ունի երաշխավորի հետադարձ պահանջի դեմ ներկայացնել այնպիսի առարկություններ, որոնք նա ուներ պարտատիրոջ դեմ:»:

Նշված հոդվածի վերլուծությունը հանգում է նրան, որ երաշխավորության իրավահարաբերություններում պարտապանի կողմից պարտատիրոջ հանդեպ մեկից ավելի երաշխավորների առկայության դեպքում դրանք անկախ են միմյանցից՝ այլապես օրենսդիրը տրամաբանորեն 379-րդ հոդվածի 2-րդ կետով նախատեսված «նախազգուշացման» և «գործին մասնակից դարձնելու», ինչպես նաև 3-րդ մասով նախատեսված «հետադարձ պահանջի դեպքում առարկությունների» մասով կարգավորումները պետք է տարածեր տվյալ պարտապանի միևնույն պարտավորության  երաշխավորությունը ստանձնած այլ երաշխավորների հանդեպ: 

Այստեղ հարկ է նշել ևս մեկ շատ կարևոր հանգամանք, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 382-րդ հոդվածն, ի թիվս այլ հիմքերի, նախատեսում  է նաև, որ «Երաշխավորությունը դադարում է` 1) դրանով ապահովված պարտավորությունը դադարելու ... դեպքում,...», հետևաբար՝ նույն պարտապանի միևնույն պարտավորության գծով մի քանի երաշխավորներից ցանկացած մեկի կողմից պարտավորության կատարման դեպքում մյուս երաշխավորների կողմից ստանձնած երաշխավորությունները դադարում են տվյալ պարտավորության ապահովում լինելուց, քանի որ այդ պարտավորությունն արդեն իսկ դադարել է դրա կատարման ուժով, նույնը վերաբերում է նաև մասնակի կատարման դեպքին  (հիմք ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 423-րդ հոդվածի 1-ին մաս և 424-րդ հոդվածի 1-ին մաս):

Ինչ վերաբերում է հետադարձ պահանջին, ապա դա բոլորովին նոր ծագող իրավահարաբերություն է, որն օրենքի ուժով ծագում է պարտապանի և պարտավորությունը կատարած երաշխավորի միջև և որի շրջանակի, ինչպես նաև փոխանցվող իրավունքների ծավալի մասին արդեն իսկ նշել ենք վերևում: 

Երաշխավորությունն, ըստ էության ունի բացառիկ աքսեսոր բնույթ և շատ հարցերում տարբերվում է գրավից, առավել ևս ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 364-րդ հոդվածով նախատեսված համապարտության կարգավորումից, որն իմ կարծիքով վերաբերում է պարտատիրոջ հանդեպ նույն պարտավորությունն ունենալուն և բոլոր համապարտ պարտապանների միջև մեկ կամ մի քանի գործարքների ուժով իրավահարաբերությունների առկայության դեպքի կանոնակարգմանը: Նման դեպքի օրինակ կարող է լինել հաճախ օգտագործվող համավարկառուների ինստիտուտը, երբ նրանք բոլորը միաժամանակ հիմնական պարտապան են պարտատիրո համար:  

ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 364-րդ հոդվածի տրամաբանությունը երաշխավորության իրավահարաբերությունների նկատմամբ կիրառելու դեպքում ստացվում է, որ հիմնական պարտավորությունը կատարած պարտապանը նույնպես երաշխավորի (երաշխավորների) հանդեպ պետք է ունենա հավասար բաժնով հետադարձ պահանջի իրավունք, ինչը չի բխում երաշխավորության ինստիտուտի էությունից, հետևաբար ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 364-րդ հոդվածը նույն իրավահարաբերությունների նկատմամբ չի կարող մի դեպքում կիրառվել մի դեպքում ոչ:

Ասելով, որ երաշխավորության ինստիտուտում հետադարձ պահանջի ծավալին վերաբերող կարգավորումները թերի են, ես նկատի ունեմ դրանց ոչ հստակությունը, ինչը հաճախ դատարանների կողմից տարբեր մեկնաբանությունների տեղիք է տալիս, ուստի որևէ գործով ՀՀ վճռաբեկ դատարանի մեկնաբանությունները կարող են էապես նպաստել այդ իրավահարաբերությունների կարգավորման զարգացմանը, սակայն իմ կարծիքով առավել նպատակահարմար է հարցը կարգավորել օրենսդրական փոոխություններ կատարելով՝ լուծեով նաև կարգավորման կիսատ լինելու հարցը:         

Խոսելով կարգավորման կիսատ լինելու մասին ես նկատի ունեմ, որ պարտավորության կատարման ապահովումների մի մասի հետագա ճակատագրի մասին օրենսդիրը կարգավորում տվել է, օրինակ գրավը, մյուս մասը ներառել է ապահովված պարտավորության ծավալի մեջ, օրինակ՝ տուժանքը, իսկ մյուսների մասով որևէ կարգավորում չի նախատեսել:

Թերի և կիսատ լինելն ավելի ցայտուն են դառնում, եթե նայում ենք նույն 380-րդ հոդվածի 2-րդ մասը՝ «2. Պարտավորությունը երաշխավորի կողմից կատարելուց հետո պարտատերը պարտավոր է երաշխավորին հանձնել պարտապանի դեմ ունեցած իր պահանջը հավաստող փաստաթղթերը և փոխանցել այդ պահանջն ապահովող իրավունքները:», այսինքն 1-ին մասում խոսվում էր միայն գրավի իրավունքի փոխանցման մասին, սակայն արդեն 2-րդ մասում խոսվում է ընդհանրապես պահանն ապահովող իրավունքների մասին և նաև տերմինաբանությունն է փոխվում՝ պարտավորության կատարման ապահվությունից դառնալով անհասկանալի պահանջն ապահովող իրավունք:

Օրենսդիրը նույն հոդվածի 3-րդ մասում կարևորությունը տվել է պայմանագրային հարաբերությունների ազատությանը, ինչը բավական օգտակար լուծում է, հենց վերևում բարձրացված հարցերի բացառման տիրույթում: Ինքս կարևորում եմ պայմանգրային հարաբերություններում կամքի դրսևորման հստակությունն ու իրական մտադրությունների կանոնակարգումները:

Հաճախ թե գործարքի կողմերը, թե իրավաբանական ծառայություն ստացողները, այդ թվում գործատուները, իրավաբանների առջև պահանջ են դնում հնարավորինս պարզեցնել պայմանագրերը՝ ելնելով հարմարության նկատառումներից, սակայն դա կարող է «չար կատակ» խաղալ այն դեպքերում, երբ առաջանում են տարաձայնություններ, ուստի իմ տեսակետը հանգում է մանրամասն կարգավորումների և նույնիսկ մտադրությունների մասին արձանագրությունների ձևակերպման անհրաժետությանը՝ բնականաբար խոսքս կենցաղային կամ սովորաբար կիրառվող գործարքների մասին չէ, այլ վերաբերում է բազմաշերտ և տարբեր մասնակիցներով գործարքներին: 

Նկատի ունենալով, որ ինքս տեսնում եմ երաշխավորության ինստիտուտի զարգացման անհրաժեշտություն, ցանկանում եմ անդրադառնալ ֆրանսիական օրենսդրութմաբ նախատեսված երաշխավորության ինստիտուտի մի դրսևորմանը, որը ենթաերաշխավորություն է:

Ենթաերաշխավորությունը համաձայնություն է, որով երրորդ անձը, ենթաերաշխավորը, պարտավորվում է ապահովել երաշխավորի պահանջի իրավունքը պարտապանի նկատմամբ: Այսինքն, ենթաերաշխավորության մեխանիզմը հանգում է նրան, որ, երբ երաշխավորը կատարում է պարտապանի պարտավորությունները և ձեռք է բերում նրա նկատմամբ պահանջի իրավունք, իսկ պարտապանը լինելով անվճարունակ կամ անբարեխիղճ, չբավարարի երաշխավորի պահանջը, ապա երաշխավորը հնարավորություն է ունենում բավարարում ստանալ այլ անձից:

Ենթաերաշխավորությունը հանդիսանում է հակադարձ ապահովման միջոց: Առաջնային կամ հիմնական պարտապանի հետ երաշխավորի և ենթաերաշխավորի հարաբերություններում, ենթաերաշխավորը հանդես է գալիս որպես հիմնական պարտապանի կողմից երաշխավորի հանդեպ պատավորությունների կատարման երաշխավոր: Ենթաերաշխավորը ապահովում է հիմնական պարտապանի հանդեպ հետադարձ պահանջի արդյունքում ձևավորված պարտքը:

Այս հարաբերություններում չի մասնակցում հիմնական պարտավորության պարտատերը, նա չի կարող պահանջ ներկայացնել ենթաերաշխավորին:

Ենթաերաշխավորը ոչ մի պարտավորություն չի ստանձնում հիմնական պարտավորության պարտատիրոջ հանդեպ, ենթաերաշխավորությունը առաջնային ապահովման միջոց է երաշխավորի համար:

Ենթաերաշխավորության իրավական մեխանիզմը բնորոշում են երկու հիմնական պայմանների առկայությունը և երաշխավորը կարող հետադարձ պահանջ ներկայացնել ենթաերաշխավորին միայն այդ երկու այդ հանգամանքների միաժամանակյա առկայության դեպքում.

1. երաշխավորը պետք է կատարած լինի հիմնական պարտապանի պարտավորությունը և
2. երաշխավորի ձեռք բերած հետադարձ պահանջը պետք է շարունակի մնալ անարդյունք:

Սրանից հետևում է, որ երաշխավորը չի կարող պահանջ ներկայացնել ենթաերաշխավորին մինչ հիմնական պարտապանին պահանջի ներկայացումը և բավարարում չստանալը: Երաշխավորը հետադարձ պահանջի իրավունք ունի ենթաերաշխավորի նկատմամբ, միայն եթե նա պահպանում է պահանջի իրավունքը հիմնական պարտապանի նկատմամբ:

Առկա է նաև ենթաերաշխավորի պաշտպանության մեխանիզմ, օրինակ՝ ենթաերաշխավորը կարող է հրաժարվել կատարել երաշխավորի պահանջն այն դեպքում, երբ երաշխավորը կատարել է հիմնական պարտապանի կեղծ պարտավորությունը: Սա վերաբերում է այն դեպքերին, երբ հիմնական պարտավորությունը գոյություն չի ունեցել, այսինքն՝ անվավեր գործարքի արդյունք է եղել:

Ենթաերաշխավորը նաև իրավունք ունի երաշխավորի պահանջը մերժելու, մասնավորապես առաջացած տոկոսների կամ տուժանքի մասով, այն դեպքում, երբ չեն պահպանվել երաշխավորին տեղեկատվության տրամադրման կանոնները:

Միաժամանակ ենթաերաշխավորի կողմից երաշխավորի ներկայացրած պահանջը կատարելու դեպքում, ենթաերաշխավորը հետադարձ պահանջի իրավունք է ձեռք բերում հիմնական պարտապանի նկատմամբ:

Ենթաերաշխավորությունը յուրահատուկ մեխանիզմ է, որով փորձ է կատարվել պաշտպանել նաև երաշխավորի շահերը և թույլ չտալ վերջինիս, ապահովելով այլ անձի պարտավորությունը, չստանալ իր կողմից կատարված պարտավորության հետադարձ պահանջի բավարարում:        

Դեռևս կան իմ կարծիքով կարգավորման ենթակա այլ հարցեր ևս որոնց կանդրադառնամ այս ինստիտուտին վերաբերող իմ չորրորդ և առայժմ վերջին հոդվածում:

(շարունակելի)