Գագիկ Հարությունյանի

լուսանկարչական «Ղարաբաղ»

շարքը դիտելիս…

2020 թվականի աշունն էր։ Հենրիկ Իգիթյանի անվան գեղագիտության ազգային կենտրոնում տեղի էին ունենում նկարիչ Ստեփան Վերանյանի հատուկ ծրագրով մշակած՝ ժամանակակից արվեստի պատմության դասերը, որոնցով այդ օրերին ոգևորված էին ու ապրում էին մի խումբ հոգով երիտասարդ մարդիկ՝ ուսանողից մինչև մեծահասակ։

Տարբեր մասնագիտություններ ունեցողները միմյանց հետ կիսում և հոգսաշատ առօրյայի հետ համատեղում էին արվեստի նուրբ ու կոպիտ դրսևորումների, դրա թաքուն ու բացահայտ իմաստների, հին ու նոր արվեստ ստեղծողների, արվեստի ավանդական և ոչ ավանդական դրսևորումներ կերտող ու վերակերտող, ինչպես նաև իմաստներ ու ընկալումներ փոխող մարդկանց և արվեստի հետ կապված հնարավոր ամենով լցված երեկոները։

Այդ օրերին էր, երբ սեպտեմբերյան մի հայտնի առավոտ զարթնողը, ամեն ինչից դեռևս անտեղյակ, քարանում էր պատերազմի բոթը լսելուն պես։ Եվ այդ օրերին էր, որ Հայաստանի Հանրապետության գիտության, կրթության, մշակույթի և սպորտի նախարարությունը, պատերազմական իրավիճակին համահունչ, նախաձեռնեց խորհրդահայ լուսանկարիչ Գագիկ Հարությունյանի «Ղարաբաղ» շարքի ցուցադրությունը՝ հենց այն նույն դահլիճում, որտեղ երեկոներն արվեստն իր շուրջն էր հավաքում ամեն ինչով միմյանցից տարբեր մարդկանց։

«Անվերջ վերադարձ. Գագիկ Հարությունյանի «Ղարաբաղ» լուսանկարչական շարքը» խորագրով հատուկ ցուցադրությամբ այդ օրերին ներկայացվում էր նշված շարքից 29 լուսանկարչական աշխատանք, որը հեղինակն ստեղծել էր 1992-1997 թվականներին՝ Արցախյան պատերազմի առաջնագծում և Արցախի տարբեր շրջաններում եղած ժամանակ։

Ամեն անգամ ցուցասրահ գալով լուսանկարները դիտելու՝ դանդաղ շրջում էի՝ յուրաքանչյուրի դիմաց երկար դադարներ տալով։ Դրանցից ամեն մեկն առանձին և բոլորը միասին ստեղծում էին որոշակի տրամադրություն, մթնոլորտ, որն ուղեկցվում էր օդում անհասկանալի մի տագնապի կայուն ներկայությամբ։ Ծանր տրամադրությունը երկար չէր լքում ինձ, և մի օր էլ ծնվեց մի տեքստ, որը ներկայացնում եմ ստորև։

Երբ պատերազմն ավարտվեց, ցուցադրությունը դեռ շարունակվում էր. ևս մեկ ամիս կարելի էր շրջել լուսանկարների շարքերով ու կրկին զգալ հողի ծանր շունչը, երկար նայել լուսանկարից ուղիղ քեզ նայող մարդկանց աչքերի մեջ ու անվերջ հետևել նրանց հեռացող ու հալվող հայացքներին։ Մի պահ մարմնովս սառսուռ անցավ. պարտութան ու կորստի շատ սուր զգացողությունն էր, որը, այդ պահին միայն հասկացա, հենց այն տագնապի կայուն ներկայությունն էր, որ ինձ պարուրում էր ի սկզբանե, լուսանկարները դիտելիս։

Հիշեցի, որ գրելու ընթացքում զարմացել էի բառերի ինքնաբուխ հոսքից, որը մատներս ի վիճակի չէին կառավարելու, համառ ու անկոտրում բառերի, որոնք ոչ մի կերպ չէին ցանկանում այլ ձևակերպումներ ստանալ։      

Ցուցադրության օրերին գրավոր տպավորություններս հատվածաբար հրապարակվեցին ֆեյսբուքյան մի քանի էջերում՝ լուսանկարներին ուղեկցող գրառումների տեսքով։

Սակյան ամբողջությամբ ու փոքր-ինչ լրացված՝ այն հրապարակվում է առաջին անգամ և նվիրվում լուսանկարիչ Գագիկ Հարությունյանի հիշատակին։ 

Անցավորի ու հավերժի արանքում

Սևի ու սպիտակի հագեցած երանգներն ակնթարթորեն այլ աշխարհ են տեղափոխում՝ անընդմեջ սահմանային վիճակներում պահելով բառի թե՛ ուղիղ, թե՛ փոխաբերական իմաստներով։

Լուսանկարները դիտելիս՝ միտքդ արձանագրում է ոչ միայն տեղանքի սահմանային՝ սահմանին լինելու փաստը, այլև կյանքի սահմանային շերտերը։ Միաձուլվելով տեղանքին ու տեղի մարդկանց՝ անդադար վերապրում ես թե՛ մարդկության, և թե՛ ինքդ քո սահմանային վիճակները։ Վիճակներ, որում ապրում է մարդկությունը, որում ապրում ես ինքդ, բայց որին հազվադեպ ես շրջվում դեմքով, քանի դեռ առօրյան ու կենցաղը մթագնած են պահում միտքդ՝ քեզ պարտադրած հոգսերով։

Չնայած լուսանկարներում տիրող թվացյալ հանդարտությանը, այնուամենայնիվ, թիկունքիդ զգում ես՝ լարվածությունն է շնչում։ Լարվածություն, որ գրեթե մշտական ուղեկիցն է կյանքի…

Կյանքը սահմանային երևույթ է, որի զգացողությունից մարդը հիմնականում հեռու է այնքան ժամանակ, քանի դեռ կյանքն իր կամքով չի բացահայատել իր այդ կողմը։ Սահմանային լինել, նշանակում է առավել սուր զգալ ու ապրել միայնությունն ու կյանքի թաքուն կողմերը։

Գագիկ Հարությունյանի «Ղարաբաղ» շարքը դիտելիս՝ վերապրում ես միայնությունը ոչ միայն մարդու, այլև երկրի ու բնության…

Միայնությունը, որ թափառում է մարդկության օվկիանում, մարդու ստեղծածի ու չստեղծածի, կառուցածի ու ավերածի միջև…

Լուսանկարներից նայող հայացքները, որ կարծես ժամանակի հակառակ կողմն են նայում, հավերժությունից դեպի այսօրն են նայում…

Մանկությունը, որ դատապարտված է ընկալելու անընկալելին, հասկանալու անհասկանալին, անհնարինը…

Այն անհնարինը, որ հնարավոր է դարձել իր ամենադաժան կերպարանքով, մարմնավորվել ամենաանհավանական մենակության մեջ…

Հավատը, իր թաքուն խորշերով ու թաքուն անկյուններով, որ կանգուն կմնա հավատացողից հետո, երբ այլևս չի լինի նույնիսկ հավատացողը։ Հավերժությունը, որից հետո էլ միայնակ երկիրը կկրի հավատի կնիքը… Կնիքը, որը ջնջել չի լինի նույնիսկ ամենաանհավատի ձեռքով… Հավատը, որ ոչ միայն երկրից է բարձրանում, այլև վերևից է իջնում դեպի երկիր…

Ինչ-որ բանի բացակայությունն ու ոչնչի ներկայությունը միաժամանակ…  

Առօրյան, որ կյանքի և իրերի անիմաստությունն է, որ իմաստը փոխած կամ կորցրած իրն է…

Ժամանակը, որ ուրվական է։ Ժամանակը, որ անցնում է՝ թողնելով իր ստվերը միայն…

Կյանքը, որ չի թաքցնում ու փախցնում հայացքը, որ ուղիղ ու հանդարտ է նայում երեսիդ՝ ողբերգության խորքերից…

Եվ կրկին Մարդը, որ կոչված է ազատ լինելու։ Մարդը, որ պատանդ է ազատության մեջ…

Անգոյություն… Անանձնություն…

Պատկերներն ու կերպարները սև անցքի նման քաշում-տանում են անհայտություն, որտեղ ապրածդ զգացողությունները միաժամանակ անասելի ծանոթ են և չափազանց անծանոթ, անորսալի ու անընդհատ փախչող։

Դու նայում ես ոչ թե կողքից, այլ քո ներսում ես զգում պատկերները, կերպարները, օդով լի տարածությունը, որտեղ, միևնույնն է, խեղդվում ես անցողիկի ու հավերժի արանքում լինելու անորսալի կայունությունից, անելանելի պարտադրանքից, փախչելու անհնարինությունից։

Որտեղ քեզ փորձում են կոտրել, իսկ դու անհասկանալի մի ուժով մնում ես կանգուն։

Որտեղ պիտի ապաքինեիր ու ապաքինվեիր, բայց բղավում ես՝ հավերժության երեսին շպրտելով ու ինքդ էլ չլսելով ձայնդ։

Որտեղ անմեղն ու մեղավորն ես դու, որտեղ միակն ու հավերժն ես դու։

Որտեղ անգոյությունն ավելի իրական է, քան շոշափելին։

Որտեղ դարերն անցել ու քեզ առջևում են սպասում։

Որտեղ պահի կորուստն ես անընդհատ բռնում և որտեղ հավերժությունը հոսում է ոտքիդ տակից։

Որտեղ ներկայությունն այնքան աննկատ է ու թաքուն և որտեղ հարթ տարածության մեջ քեզ են հետևում հավերժության անհամար աչքերը…

Որտեղ ինքդ քո ստվերն ես դառնում և ձուլվում մեջը, և որտեղ ստվերդ ավելի իրական է, քան դու ինքդ, որտեղ դու կաս և չկաս միաժամանակ, որտեղ կողքինդ կա ու չկա միաժամանակ, որտեղ կյանքի առօրյան հավերժություն է, իսկ պահը՝ մնայուն, ինչպես քարը։

Որտեղ մարդը նույնանում է տեղանքին՝ անշարժ մի պատկերը դառնալով, և որտեղ տեղանքն անհնարին է դառնում առանց մարդու ու մարդու հետ միաժամանակ։  

Որտեղ մարդը մնացել է հավերժի ու անցավորի արանքում՝ աղե արձան դարձած։

Որտեղ ժամանակն ինքն է աղե արձան, ու չգիտես՝ հետ, թե՞ առաջ է նայում։

Որտեղ հայտնի չէ՝ հիման է իրական, թե՞ երբեքը…

Որտեղ ճանապարհն է կարևոր, բայց ոչ մի տեղ չի տանում…

Որտեղ հեռուն ավելի մոտ է, քան ներկան, և որտեղ հետոն ավելի իրական է, քան հիման…

Որտեղ մարդու ավերածն ավելի մնայուն է, քան հավերժությունը, կամ որտեղ հավերժությունն ավելի անցողիկ է, քան մարդու ավերածը…

Որտեղ հավատն ընդամենը լույս է, իսկ աղոթքը՝ քար…

Որտեղ երկիրն արդեն լքել է հողը, և որտեղ առաջին ու վերջին մարդն իր ոտքն է դրել արդեն…

Եվ որտեղ դուռն է դեպի անգոյություն, անանձնություն, հավերժություն…