Մեր գյուղ տանող անտառներն ամեն քայլի հետ խորանում են՝ կորցնելու չափ մարդուն հասցնելով թփուտների մեջ:

Արահետից մինչև անտառի թավուտները գնացող հողաթմբերը յուրաքանչյուր անցորդի առջև բացում են մի կախարդական աշխարհ: Ցատկոտելով, իսկ երբեմն էլ կռանալով անցնում էինք ճանապարհը, խորանում մեր սիրելի խոնավ, կանաչազարդ, բազմագույն ծաղիկներով ու կանաչով լեցուն անտառները, որոնք ոչ սկիզբ ունեն, ոչ վերջ:

Առաջին իսկ քայլերի հետ առջևումդ հայտնվում են ճամփաբաժանի վրա կնիքված արջաթաթի խոշոր հետքերը, իսկ քիմքդ հաճելի շոյում է ծառասունկի խոնավ բույրը. մայրաքաղաքի «կուլտուրական» մարդիկ  դրան ասում են կախասունկ: Բայց կախասունկն ի՞նչ  է, ծառասունկն ավելի շատ բան է ասում դաշտ ու կանաչի ազատությանը մատնված մանչուկների հոգուն:

Գյուղի սարերի լանջերին անցել է ամբողջ մի գերդաստանի մանկություն՝ պարզ ու մանակական չարաճճի շուլուխներով, պատանեկան գաղտագողի սիրահարություններով: 

Ա՜խ, ինչ լավն էր հենց այդ մանկությունը: Փայտե տնակների առաջ նստում էինք և խաղեր հնարում: Իսկ սոված ժամանակ վազում էինք տատի երկաթե մեծ կաթսայի միջից հանում հացի կտորներն ու դարձյալ դուրս թռչում:

Բոլորս էլ սիրում էինք հացուպանիրը: էլ ի՞նչ մանկություն՝ առանց հացուպանրի: Կշտանում էինք հենց միայն լվացքի նման փռված թել պանիրներին նայելով, երբեմն էլ, դրանց գայթակղությանը չդիմանալով, տնեցիքի աչքից թաքուն` գողանում էինք դեռ կիսապատրաստ ջլի կտորներն ու բերաններումս կողպելով փախչում:

Այդ օրերին թեև սով էր, սակայն մենք կուշտ էինք մեր տնական հաց-պանրով, իսկ առավել՝ երեխայական խենթություններով: Սով չէինք զգում հատկապես մեզ ընծայված այդ հարուստ, շքեղ, առատաձեռն բնությամբ:

Հա՛, հա՛, հենց նա՛ էր, որ անկողմնակալ ծնողի նման կերակրե՛ց, կրթե՛ց ու դաստիարակե՛ց մեզ:

Վաղորդյան կիսամութի շաղերի մեջ թաղվելով` մոտակա սարերից այնկողմ ժայթքող ջրաղբյուրն էինք գնում` ջրի: Հերթով էինք դույլերը դնում հոսող ջրի տակ ու սպասում: Իսկ անասունները դունչները խրում էին ջրափոսն ու որպես օրհնություն՝  կուշտ-կուշտ խմում սառնորակ ջրից:

Անասունների դնչներից մշտապես ջուր էր կաթում, հոսում էր մինչև փափուկ մորթե ծածկույթը: Հայելու պես փայլող, լայն, մեծ ռունգերով քթերի վրայից քեզ էին նայում երկու խոշոր, փայլուն ու բարի աչքեր:

Անասնահոտը դանդաղ սարալանջ էր բարձրանում արոտի՝ անշտապ, իրար չխանգարելով, իրարից չփախչելով, երբեմն կանգ էին առնում, քարերին քսում մեջքներն ու պոչերը պտտելով` նորից հանդարտ շարունակում քայլել: Ճերմակ, սև, շագանակագույն ու բոսորագույն նախրի մեջ ամենաակտիվները հենց այդ կարմիրներն էին: Դրանք կարողանում էին իշխել մյուսներին ու մշտապես առջևից էին գնում:

Հարկա՛վ, ազատ բնությունը գազազեցնում է նույնիսկ հանդերում արածող անասունների նախրին: Արյունը գլուխները բռնած՝ նրանք տրճկոտում են բաց դաշտերի կանաչի մեջ՝ մերթ իրար քթից կախվելով, մերթ էլ միմյանց փարվելով:
Սիրում եմ բնության այդ վայրիությունը` կատաղի, բայց ներդաշնակ, իրար հետ գժտվելով, բայց առանց իրար չկարողանալով: 
Անասունների նախիրները մատնված էին այդ անկառավարելի ազատությանը:

Հովի հետ գոմեշների, եզների, կովերի նախիրները կողք կողքի, բայց իրարից տանուլ տված, օրվա որոճումից բերանները հոգնած, փորները փքված՝ դանդաղ վերադառնում էին դեպի տաք գոմ:

Մարդն էլ այդպես՝ առօրյա հոգսերի բեռից տնքալով հասնում է իր տաք անկյունն ու ծվարում վառարանի կողքին՝ իր մտքերի ահարկու հոսքին մատնված:

Գյուղի պատանիներն ու աղջիկները կանուխ էին արթնանում:

Լուսաբացի հետ տավարի հոտը սարը պիտի քշեինք, մի մասն էլ, ջրի աղբյուրիների մոտ ջան-գյուլում ասելով, դույլերը իրար զարկելով, ջուր պիտի տաներ յուր հոլիկները:

Պատանիները դաշտերում խաղի էին բռնվում ու մոռանում անասուններին, իսկ տավարահոտը` ծաղկունքի բույրին քիթը դեմ տված, հասնում էր դիմացի սարը, երբեմն էլ՝ ավելի հեռու:

- է~-հե~-հե~յ,- իրար կանչելով՝ սարվոր տղեքը թողնում էին խաղն ու վազում սարերով մեկ, բոբիկ, շապիկների ճոթերն արձակած, անասունների նույն վայրագությամբ, կարմրաթուշ, կոպիտ մաշկով, քարանձավի պես արձագանքող ձայնով:

 Տղաները վազում էին անասունների հետևից, բայց անասունները փախչում էին տղաներից ու մտնում անտառը:

Կիրակիներն իրական տոն էին սարվոր երեխաների համար: Կանուխ լուսաբացին փայտե տնակի կողքին թինկը տված քարե թոնրատան երդիկն արթուն էր լինում: Ծուխը երկինք էր բարձրացնում՝ օդում տարածելով անտառափետի անուշ հոտը, և կիսաբաց երկինքը կուլ էր տալիս ծխացող քուլաները:

Ալրոտ ռաֆադաները պատրաստ շարք էին կանգնած թոնրատան պատուհանի տակ: Մայրս ու տատերս, իրար խանգարելով, ալրոտ գնդերը շարում էին կրակի շուրթին:

- Ամալի~կ, լա թեշտերը դենը տար, կարում չեմ կանգնեմ, էս անդեր կրակն ուժեղա,- ամեն անգամ կիսարթուն, աչքերս տրորելով, լսում էի Մեծ տատիս հրամանը՝ որպես զորագնդի հրամանատարի: 

Վեր էի կենում անկողնուց մի ցատկով, սակայն դեռ քնից ամբողջապես չարթնացած` հագնում էի հողաթափերս, ճռճռացող դուռը կամացուկ արանք անելով դուրս էի գալիս տնակից: Փոքր տատս սեղանի վրա մշատպես կիսավառ էր թողնում լամպը, որը նավթի պակասության պատճառով մրոտվում էր:

Թոնրատան կիսաբաց դռան արանքում կանգնած` հետևում էի իմ երեք բարի ու հոգատար մայրերի գործողություններին: Իսկական մեղուներ՝ աշխատասե՛ր, արագաշա՛րժ, բանիմա՛ց:

Խմորը հունցելուց հետո պետք է սկսվեր գնդերի` կրակի մեջ գցելու արարողությունը: Շուտով ահա թոնրի միջից գալարապտույտներով պիտի վեր խոյանար բոցկլտացող կրակի քուլան: Կարմիր բոցից այտերս կարմրած`  կամաց-կամաց տեղավորվում էի թոնրատան դատարկ պատի տակ, ծառի հաստաբուն քոթուկի վրա: Մի ձեռքումս պանրի, մյուսում` կարագի կտորները պինդ սեղմած անհամբեր սպասում էի, թե երբ էին բոքոնները կարմրելու:

Հենց առաջին տաք հացը հասնում էր սեղանին, պանրի ու կարագի կտորները սեղմում էի փափուկ խմորի մեջ ու վայելում բերանիցս դնչիս վրա ծոր տվող անուշահամ բրդուճը:

Իրակա՛ն խեն-թու-թյուն:

Բոլորս անհամբեր սպասում էինք կիրակիներին. հացից բացի դեռ պետք է մեղրածոր գաթան թխվեր: Ուրիշ է թոնրի գաթան, մի յուրահատուկ համ ու հոտ ունի` մաքուր փայտի ծխով շաղաղված անուշեղենը: Նրան առանձնակի համ են հաղորդում սարերի ծաղկունքն ու անտառափետի խոնավ բույրը. ոչ մի ուրիշ հոտի հետ չե՛ս համեմատի այն, չես էլ շփոթի՛:

Մի տարի մեր Փանոս շունը հիվանդացավ: Տավարահոտի հետևից ուռթը գնալիս՝ գետն էր ընկել: Հազիվ փրկեցինք շանը, բերեցինք տուն: Գրեթե մեկ շաբաթ Փանոսը ոչինչ չկերավ: Լափամանին նայում էր շատ նեղացած: Երեխաներով նրա կողքից հեռու չէինք գնում: Հերթով հսկում էինք շանը: Ճերմակ, բրդոտ ու բարի աչքերով Փանոսն արդեն երկար տարիներ էր, ինչ հավատարմորեն ծառայում էր ընտանիքին:

Հիվանդանալու պատճառը դարձյալ իր հավատարմությունն էր: Ուռթը բարձրանալիս տեսել էր, թե ինչպես երեք գայլ անտառի փեշին կանգնած հետևում են արածող հոտին: Սիրտն ահ ընկած վազել էր, որ վայրագ գազանը հոտին չմոտենա, վազել էր ու չէր կարողացել գետն անցնել` ընկել էր ջրափոսը: Շան կլանչոցից գայլերը խուճապահար փախել էին: Երբ այդ նույն կլանչոցի վրա վազեցինք, տեսանք շունն արդեն խեղդվելու նշաներ է անում, խորն էր ընկել ու չէր կարողանում լողալ, որ դուրս գա:

Հասանք, Փանոսին դուրս բերեցինք գետից: Բարեբախտաբար, անասունները փրկվեցին, բայց մեր Փանոսը հիվանդացավ: Հիվանդ, կուչ եկած՝ ոչ մեկիս բանի տեղ չէր դնում, կարծես աշխարհքից խռոված լիներ: Բայց օրեր անց կամաց-կամաց նրա աչքերին կենդանության փայլ եկավ: Դարձյալ Փանոսը վազում էր հանդ ու դաշտերում: Հաճախ էր նա սիրում խառնվել մեր խաղերին: Իսկ երբ իջում էինք գետը` լողալու, նա գողանում էր մեր կոշիկներն ու գցում ճահճուտը:

Այդպիսով ուզում էր մեզ պատժել, որ թույլ չէինք տալիս նրան՝ մեզ հետ ջուրը մտնի:

Մի գյուղացի մարդ կար Հաբեթ անունով: Ինչպես տատս էր ասում` մի քիչ ծալը պակաս: Այ հենց էդ ծալը պակաս Հաբեթը շատ երեխասեր էր, երբ տեսում էր բոբկած դեպի ճահճուտը մտնող երեխեքից որևէ մեկին, ձեն էր տալիս.

- Գլխովդ պտիտ գամ, ոտքդ էդ ճահճուտը դնես ոչ, հիմի Հաբեթ քեռին կիջնի,- այս ասելով՝ ուռթից վազելով, գլուխկոնծի տալով հասնում էր և Փանոսի նետած տրեխը դուրս բերում ճահճուտից: 

Այդ պատմությունները` մեկը մյուսից հետաքրքիր ու զավեշտալի, երբեմն-երբեմն գողանում են միտքդ, մի պահ ուզում ես թողնել իրականությունն ու հասնել մանկության ամենատպավորիչ օրերը, բռնել և շոշափելու չափ զգալ դրանք, վերապրել այն, ինչն ամենաթանկն է մարդու կյանքում՝ ոսկեթել մանկությունը, որին էլ հենց միացած են կյանքի բոլոր հանգույցները:

Ճիշտ է, գյուղում միշտ էլ ջրի պակասություն եղել է, բայց բերկրանքի՝ երբե՛ք: Այ դա է իրական բնությունը, որն այնքան մոտ է մարդու հոգուն, այնքան իրական, այնքան կենսատու: 

Երանի թե մարդը կարողանար ավելի մոտ զգալ այդ բնությունը, այդ հարստության համն ու հոտը: