Չկա մարդկությանն ինքն իրեն պատճառած որևէ մեծ աղետ, որի հիմքում ընկած չլինի ինքնաարդարացման պահը՝ արդարություն կոչված, էթիկայի կարևորագույն հասկացություններից մեկը, որին այնքան տեղ են հատկացնում անտիկ հեղինակները։ Ահա երկու մեջբերում Արիստոտելից. «Արդարությունը պոլիտիկայի հիմքն է» և «Արդարությունն այն է, որը շահավետ է թե պետությանը և թե անհատ քաղաքացուն»։

Եթե արդարությունը քաղաքականության նպատակն է, ապա ի՞նչ կա այդ նպատակից անդին, չէ՞ որ չկա որևէ ոճիր, չարագործություն, հատկապես զանգվածային բնույթի, որ արարված չլինի արդարության վսեմ նպատակներով։ Արդարությունը լայն հասկացություն է, միաժամանակ` նեղ անձնական։ Արդարությունից, ինչպես ծառից, ճյուղավորվում են էթիկայի մյուս հասկացությունները, և ինչպես տարածություն, ժամանակ, զանգված, շարժում և այլ տիեզերական հասկացություններից յուրաքանչյուրը չկա և գոյություն չունի առանց մյուսների, ճիշտ այդպես արդարություն, ազատություն, հավասարություն, ճշմարտություն և այլ էթիկական հասկացություններից ամեն մեկը չկա առանց մյուսների, և, ուրեմն, կարելի է ասել, թե այդ հասկացություններն էլ մեր ներքին տիեզերքի անբաժանելի հատկանիշներն են։

Դրանցից առանձնացնենք երկուսը՝ արդարություն և բարոյականություն, որոնց վրա են խարսխված հասարակական օրենքները։ Օրենսգրքերն ու դասագրքերը ճգնում են պատասխան տալ հետևյալ հարցին. արդարությունը մի՞շտ է բարոյական, և բարոյականությունը մի՞շտ է արդար։

Խնդրո առարկա հարցը պարզաբանենք Կոնֆուցիոսի մի ասքով։ Աշակերտն ասում է. «Մեր երկրի մարդիկ արդարամիտ են։ Երբ հայրը մի ոչխար գողացավ, որդին գնաց ու վկայեց հոր գողությունը»։ Ուսուցիչը պատասխանում է. «Մեր երկրի մարդիկ տարբեր են ձերինից։ Հայրն իր որդիների սխալներն է թաքցնում, որդին` հոր։ Սա է հենց արդարությունը»։

Առաջին երկրի քաղաքացին արդար է, բայց հորը մատնելն անշուշտ անբարո է։

Երկրորդ երկրի քաղաքացին բարոյական է, բայց հազիվ թե արդարացի է գողության թաքցնումը. ինչպե՞ս վարվի դատավորը, որի՞ն տա առավելությունը, բարոյականությանը, թե՞ արդարությանը։ Բայց խնդրին կարելի է այլ կերպ մոտենալ. առաջին երկրի քաղաքացին բարոյական է, որովհետև չի թաքցնում հոր գողությունը, բայց անարդար է, որովհետև հորը մատնելն արդար չի կարելի համարել։ Նույն կերպ կարելի է շրջել նաև խնդրի երկրորդ պարագան։

Հիշենք Պավլիկ Մորոզովի արարքը։ Պիոները մատնել է իր ծնողներին՝ հանուն տիրող գաղափարախոսության շահերի, և այդ վարքի համար արժանացել հուշարձանների և Մովսես մարգարեի հետ Հանրագիտարանի նույն հատորում հիշատակվելուն։

Սակայն Կոնֆուցիոսի ասքից ու Պավլիկ Մորոզովի արարքից առավել` մեզ հարազատ է մեր ազգային մատենագիտության ընձեռնած Սամվել Մամիկոնյանի պատմությունը, որի մասին Րաֆֆին գրեց իր հայտնի վեպը։ Հիրավի սոսկալի ոճրագործություն, հանուն հայրենիքի սպանել հորն ու մորը, ապա ողջ մնալ։ Հայրենասեր և ծնողասպան, մեկը մյուսին բարոյապես ոչնչացնող հասկացողություններ։

Սամվելը մեր մատենագրության Էդիպուս արքան է, սա ևս սպանեց հորը, մոր մահվան պատճառ դարձավ, ապա երբ իմացավ իր ակամա հանցանքը, ինքն իրեն կուրացնելով` գնաց դեգերելու մարդկանց մեջ, դրանով իսկ իրեն դատապարտելով մահից առավել տառապանքների։ Ուր հայտնվում էր, աչքերի տեղում փորած ակնախոռոչներով, կարծես ասում էր՝ ահա ծնողասպանության պատիժը, ուրիշ ի՞նչ կարող էիք առաջարկել։ Հիրավի, ի՞նչ պատիժ առաջարկել հայրասպան ու մայրասպան որդուն, մինչդեռ մեր Սամվելը մնաց ապրելու, միայն դեպքի վայրից փախուստ տվեց Խաղտյաց երկիր. ինչո՞ւ և ումի՞ց, և ինչպե՜ս կարողացավ ապրել այնուհետ։ Մատենագիրը ոչինչ չի ասում մեր պատմության այս արտառոց դեպքի հետագա ընթացքի մասին։

Եթե որդին խորն էր ազդված հոր դավաճանությունից, եթե ցանկանում էր իրեն և ուրիշներին ապացուցել ինչ-որ բան, մի՞թե չգտավ այլ ելք, քան ամենամեծ հանցանքը, որին ընդունակ է մարդն առհասարակ։ Ոճիրը պատժելու համար կատարել ավելի մեծ ոճիր՝ սպանել քեզ ծնող, սնող, աշխարհում ամենաշատը սիրող ու պաշտող ծնողին, որոնց միակ զավակն ես, պատճառաբանելով դա հայրենասիրությամբ։ Ծնողից հետո գալիս է քեզ ծնող ժողովուրդը. մի՞թե կարելի է սպանել ժողովուրդը` հանուն հայրենասիրության. ահա ինչ ինքնաիմաստազրկության է հանգում արդարացված ոճիրը։ Իսկ գուցե մարդու մեջ կա սպանելու նախածին բնազդը, միայն արդարանալու պատճառ է պետք, և այդ մութ բնազդը կարող է հասցնել անգամ որդիասպանության ու ծնողասպանության։ Դարձյալ նպատակից անդին աշխարհի մթությունը։

Սամվելի ձեռքից այդքանն էր գալիս, հայրենասեր էր, բայց ե՞րբ, որտե՞ղ և էլ ի՛նչ ձևով էր ապացուցել իր հայրենասիրությունը, մասնակցե՞լ էր, արդյոք, որևէ ճակատամարտի, մեկ այլ ձևով դրսևորվե՞լ էր նրա քաջությունը։

Հայրենասիրության գերագույն արտահայտությունն է, և ավելին դեռ չի գտնված, հնարավոր էլ չէ, սեփական կյանքի զոհաբերումը։ Սամվելն ուներ այդ հնարավորությունը, նրա ինքնասպանությունը կլիներ դավաճան հոր և ուրացող մոր բարոյական դատավճիռը, բայց նա իրեն պահեց սեփական կյանքը և հանուն հայրենիքի զոհաբերեց, նույնպես շատ թանկ, բայց ո՛չ սեփական կյանքի արժույթով, հոր և մոր կյանքը։ Սեփական կյանքդ կարող ես տնօրինել ըստ քո աշխարհայացքի, սակայն ուրիշների, անգամ հարազատներիդ կյանքը քեզ չի պատկանում։ Դա ոճիր է` որքան էլ պատճառաբանված։

Կարո՞ղ ենք ասել, թե Սամվելի արարքն արդար է, սակայն անբարո, այսինքն, նա լավ քաղաքացի է, բայց վատ մարդ։ Բայց կարո՞ղ է անբարոն լինել քաղաքացու տիպար, ընդօրինակելի հայրենասեր, և աշակերտներին Սամվելի կերպարը մեկնաբանող ուսուցիչն ունի՞ իրավունք ասելու, թե ինքն էլ նույնը կաներ և պահանջի, որ աշակերտները նույնկերպ վարվեն։

Սամվելը հորը սպանելուց հետո հավանաբար զգում էր, որ մարդիկ խուսափում են իրենից, այն մարդիկ, որոնց բարօրության համար կատարվել է այդ ոճիրը։ Պատմիչն ասում է՝ նա փախավ։ Մի մարդ, որն ընդունակ է հորը սպանելու, կսպանի նաև մորը. նա դա ևս արեց։ Իսկ այն մարդը, որն ընդունակ է սպանելու հորն ու մորը, կսպանի նաև եղբորը, քրոջը, հերթը կհասնի մեզ, չէ՞ որ մենք նրա համար անգամ հարազատ չենք։ Այդպիսի անհատը չի կարող օրինակ լինել այլոց համար, երեխաները և թե մեծերը սոսկում են նրանից՝ իրենց նույնացնելով նրան։

Սամվելի գաղափարը ոչ թե սրտից, այլ գլխից հանած է, նա հավանաբար պատերազմող չէր, խուսափում էր թեժ մարտերից, և ծեր զինվորները ներքուստ արհամարհում էին պատանի իշխանին։ Սակայն նա հոգով հայրենասեր էր և տանջվում էր դավաճան հոր ու ուրացող մոր կորստաբեր արարքներից։ Երևի ժամանակի ամեն հայն էր պատրաստ սպանելու նրա հորն ու մերը, բայց դա արեց հե՛նց որդին։ Որքան ողբերգական, նույնքան էլ քստմնելի։ Նրա արարքը նույնքան մերժելի է, որքան ծնողների ազգադավությունը, նրանց երեքին կարելի է իրար կողքի դնել, այդպիսի ծնողներից հենց այդպիսի զավակ կարող էր ծնվել։

Միաժամանակ, Սամվելին չի կարելի դատապարտել: Նա գիտեր, տեսնում էր իրեն սպասող դժոխքը, գնաց այդ քայլին, բայց չդիմացավ և հնարավոր էլ չէր դիմանալ։ Խաղտիքում երևի ցնորվեց կամ այլ ոճիրներ ևս գործելով կործանվեց. հիրավի, ցնցող, հակասական մի կերպար։

Սամվելի ողբերգությունը կարող է մեկ այլ մեկնաբանություն ևս ունենալ։

Ըստ Բյուզանդի՝ Սամվելը լիարյուն հայ չէր, մոր կողմից պարսիկ էր, այն էլ՝ արքայազն։ Հետևապես, պարսիկ Սամվելը սպանեց հայ հորը. պարսկական արքունիքում հայրասպանությունը կամ եղբայրասպանությունը սովորական երևույթ էր, հայոց մեջ դա ընդունված չէր։ Մյուս կողմից նրա մեջ խոսողը պարսիկի արյունը չէր, այլ հայի, Հայաստանն էր նրա և նրա հոր հայրենիքը։ Ուստի, երբ սպանեց հորը՝ նա պարսիկ էր, իսկ երբ սպանեց պարսիկ մորը՝ նա տիպիկ հայ էր. այդ դարաշրջանում պարսիկն ու հայը անհաշտ թշնամիներ էին, պատերազմ էր, անգամ նույն մարդու մեջ դրսևորվեց երկու արյունների անհաշտությունը։ Այս դեպքում Սամվելի մեջ խառն արյունների պաթոլոգիան ավելի էր, քան հայրենասիրությունը։

Պատմիչը չի ասում, թե ինչ եղավ նա, գուցե ամուսնացավ, ի՜նչ աչքերով էր նայում նա իր սեփական որդուն։ Հիրավի Սամվելն ինքն իրեն դատապարտել էր սոսկալի մի տառապանքի, ոչ պակաս, քան Էդիպուսը, որն ինքն իրեն զրկել էր մարդկանց դեմքը չտեսնելու հնարավորությունից, մինչդեռ Սամվելն ամեն օր տեսնում էր այն աշխարհը, որի բնակիչը լինելու երջանկությունից ինքն էր զրկել իրեն։

Սամվելի վարքին անհնար է միանշանակ պատասխան տալ։ Ըստ Կոնֆուցիոսի ասքի՝ աշակերտը կարդարացներ, իսկ ուսուցիչը կդատապարտեր նրան։

Արդարությունն ու բարոյականությունը,- ինչպես երկու հայելիներ դեմդիմաց, մեկն անվերջանալիորեն անդրադարձնում է մյուսի արտացոլանքը, այսինքն՝ դարձյալ ինքն իրեն, պատկերը կրկնելով ու ձգելով մինչև անսահմանություն, իսկ ի՞նչ կա այնտեղ, այդ անսահման հեռվում։

Ոչինչ մարդկանց այնպես չի համախմբում, որքան ատելությունը։ Ատելությունն աշխարհներ է շուռ տալիս. ատելություն անարդարության, անիրավահավասարության, բռնակալության դեմ։ Հայտնի չէ, պատմության մեջ սիրով միաբանված նույնքան մեծ բազմություններ կազմվե՞լ են երբևէ։ Դա թերևս նրանից է, որ ատելությունը մարդու ամենասոցիալական զգացումն է։

Ամեն մարդ խորհում էր՝ ինչո՞ւ ինքը երջանիկ չէ, և ո՞վ է մեղավոր։ Քրիստոսի ողջ քարոզը հանգում է հետևյալին. ամեն ինչ քո մեջ փնտրիր՝ և՛ մեղավորին, և՛ Աստծուն։ Քրիստոսը դժվարանում էր բացատրել սիրո էությունը։ Նրա առակները, ասքերը, այլախոսություններն ու ամեն խոսքը սիրո մասին էր, բայց դարձյալ չորս ավետարաններն էլ մնում են մութ. ի՞նչ է սերը։ Սիրո հակոտնյան ատելությունն է, այս մեկը բացատրելու դժվարություն չկա, այնքա՜ն հոգեհարազատ է բոլորիս։

Սերը հոգու առողջությունն է, ատելությունը՝ հիվանդությունը: Նրա քարոզն այդ հիվանդությունից ապաքինելն էր, և որպես դեղատոմս՝ առաջարկում էր ավետարանները։ Բայց, հիրավի, հիվանդ մարդիկ ավելի են կապված իրար, միաբանվելու հիմք ունեն, քան առողջները։ Առաջինները կարող են խոսել իրենց հիվանդություններից, բուժման ձևերից, դեղերից, իրենց տառապանքների և հույսերի մասին, իսկ ինչի՞ մասին խոսեն առողջ մարդիկ։ Սերը կամ հոգեկան առողջությունը չեն միաբանում, մինչդեռ ատելությունն ու հիվանդությունները միաբանում են, իսկ բոլորից առավել միաբանողն ատելությունն է անարդարության դեմ։

Վարակիչ են ոչ միայն մարմնական հիվանդությունները, վարակիչ են նաև ուտոպիստական, մեսիական, ռասայական և այլ զառանցական գաղափարները, որոնք վարակում են ոչ թե մարմինը, այլ հոգին, հիվանդացնելով, որ նույնն է թե՝ համախոհ դարձնելով միլիոնավոր մարդկանց։ Սրանք էլ իրենց հերթին կարող են ստեղծել միություններ, կազմակերպություններ, կուսակցություններ, մաֆիոզ կամ կուկլուկսկլանական խմբեր (ԿՈւ – ԿԼՈւԿՍ – ԿԼԱՆ (Ku-Klux-Klan), ռասիստական տեռորիստական գաղտնի կազմակերպություն ԱՄՆ-ում։

Ստեղծվել է 1865թ-ին՝ նեգրերի և նրանց սպիտակամորթ դաշնակիցների դեմ պայքարելու համար։ 19-րդ դարի 70-ական թվականների սկզբից անցել է ընդհատակ։ Ներկայումս Կու-Կլուս-Կլանի տեռորիստական գործողությունները ուղղված են ԱՄՆ-ի առաջադիմական կազմակերպությունների դեմ։ Մտաբերենք Չեխովի «Հիվանդասենյակ համար վեց»-ը, ինչպես բժիշկը տևականորեն լսելով հիվանդի զառացանքները՝ ինքը ևս համակվեց նույն գաղափարներով, և, ինչպես իրեն էր թվում, աչքերը բացվեցին, խելագարին հաջողվեց առողջ մարդուն դարձնել իր համախոհը և շուտով բժշկին նույնպես խցկեցին հոգեկանների նույն հիվանդասենյակը։

Ճիշտ այդպես էլ կրոնների, գաղափարական հոսանքների, աղանդների, կուսակցությունների պարագլուխներին ու գաղափարակիրներին է հաջողվում այդ ամենից հեռու մարդկանց համոզել, ներշնչել, թե որն է ճշմարտությունը և արդարությունը, այսինքն վարակել սեփական գաղափարներով և դարձնել իր կրոնի, աղանդի, կուսակցության հավատացյալը կամ կուսակիցը։ Որոշ մոլեռանդներին այդպես էլ ասվում է՝ այսինչը հիվանդ է այսինչ գաղափարով, և կարծես դրա մեջ վատ բան չկա։ Այնուհետ նույն հիվանդությամբ վարակված մարդիկ հավաքվում են իրար շուրջ և կազմում են իրենց կուսակցությունը, ինչպես, ասենք, հոդացավով հիվանդներին հետաքրքիր է հոդացավով հիվանդների հետ հանդիպելը, սրտայինները սրտայինների հետ. իրար ասելիքն ավելի շատ է լինում։

Կուսակցություն ստեղծելու մեջ կա հոգեկան որոշակի կերտվածքի մարդկանց միասնություն։ Ովքեր կարմիր գույնն են սիրում, հավաքվում են կարմիր դրոշի տակ, այդպես էլ կոչվում են՝ կարմիրներ։ Կանաչ գույն սիրողները հավաքվում են կանաչ գույնի տակ և կոչվում են կանաչների կուսակցություն։ Ովքեր դալտոնիկ են և կարմիր չեն տեսնում, սրանք էլ ասում են, թե այդպիսի գույն բնության մեջ առհասարակ գոյություն չունի և այլն, և այս հողի վրա հակադրվում են իրար։

Այսպես է, որ ամեն կուսակցություն մյուս կուսակցությունների մասին կարող է ասել, և համարյա այդպես էլ լինում է, կարող է ասել՝ մեր հիվանդությունն իրական է, ձեր հիվանդությունը կեղծ է, այդպիսի հիվանդություն չկա, դուք հիվանդ չեք, դուք առողջ մարդիկ եք։ Սրանք էլ իրենց հերթին կարող են ասել՝ ոչ, իսկական հիվանդը մենք ենք, այդ դուք եք առողջ, ձեզ իզուր հիվանդի տեղ մի դրեք, սրիկանե՛ր, դուք առողջ մարդիկ եք, մենք ոտից գլուխ հիվանդ ենք ազգին ծառայելու գաղափարներով, մենք կմեռնենք, բայց չենք բուժվի, դրանք մեր սկզբունքներն են և այլն։ Սա կարող է զավեշտ թվալ, բայց հիշենք պատմությունից հայտնի կուսակցությունների պայքարը, որը հանգեց նրան, որ մի կուսակցություն բնաջնջեց մյուսներին։

Կուսակցություններն ու գաղափարախոսությունները սաղմնավորվում են կյանքի իմաստի՝ ճշմարտության, արդարության, հավասարության, եղբայրության, առաջադիմության, ազգային վերելքի և այլ փնտրտուքներից։ Սակայն ճիշտ այդպես էլ՝ կյանքի իմաստի, կամ հակառակը՝ անիմաստության, դրությունից ելք փնտրելու մտասևեռ որոնումներից են ծնունդ առնում նևրոզները, նյարդային և հոգեկան հիվանդությունները։ Այդ  գաղափարները հոգեբուժության լեզվով կոչվում են կպչուն մտքեր կամ սևեռուն մտքեր։ Ուրեմն պայմանականորեն կարելի է ասել՝ տարբեր կուսակցություններ տարբեր նևրոզների արտահայտությունն են, որևէ գաղափարի զանգվածային հիստերիայի դրսևորումը։ Դոստոևսկին դա անվանեց դիվահարություն, որը նևրոզի մի տեսակն է. նա այդ հիվանդությամբ տառապողներին, սաղմնային ապագա կուսակցությանը նվիրեց մի ամբողջ գիրք և հենց այդպես էլ անվանեց՝ «Դևերը»։

Արդարության Կոնֆուցիոսի սահմանումը համահունչ է Պլատոնի սահմանմանը. «Արդարությունը մի արվեստ է, որ բարեկամներին բարիք է բերում, թշնամիներին` չարիք»։ Իսկ գուցե համակիրառելի է մեկ այլ սահմանում. «Արդարությունն այն է, որ արդար է նաև թշնամու համար»։

Հիրավի, անչափ տարողունակ է այս հասկացությունը։ Անվերջ կարելի է խոսել արդարության մասին։ Այդպես էլ արվում է, մարդկությունը իր գիտակից պահից մինչև օրս հենց դրանով էլ զբաղված է։

Ամիս, ամսաթիվ և տարեթիվ նշված չէ։

«Այսքան բան» անտիպ ստեղծագործությունների ժողովածուից