Մեր ազգային կեանքը բաղեղի նման փաթաթւել է քաղաքական մի քանի գաղափարների շուրջը եւ կանգ առել:

Ներքին, մտաւորական տեսակէտից ամէն ինչ անորոշ է, անկայուն, դեդեւուն: Ճանապարհը շեղած մեր սայլը կախւել է անդնդի վրայ: Անիւը պտտում է պարապի մէջ:

Եթէ ոտք կոխէք ներկայի վրայ՝ գետինը կը շարժի, իսկ ապագան դէմքը խաւարին է կպցրել: Հայ գիտակցութիւնը՝ հեղեղների տակ ծեծւած՝ հազիւ կարողացել է մի քանի տարրական եւ մակերեսային ճշմարտութիւնների մօտենալ եւ դաշտից վերադարձող տաւարի նման հայրենական տան դուռը եղջիւրներով զարնել:

Մեր ստեղծագործական ոգին, գիշերը գիւղը անցնող պանդուխտի պէս, մութի դէմ եւ շուների դէմ մահակ է շարժել: Մի միտք ենք ունեցել՝ անցնե՛լ, այս անգամ էլ անցնել ու տեսնել, թէ ինչ կը լինի...

Ու ժողովուրդի ենթագիտակցութեան մէջ հոգեկան գանձերը պառկել են շերտերի տակ, խամրել, քարացել, փոշիացել:

Գրեթէ յամր եւ խուլ մեր լեռների գագաթներից հորիզոնը խուսափել է, եւ լայն աշխարհի մշակութային հոսանքները, գաղափարական քարտէսի վրայ տեղի ունեցող ցնցումները ներս են խուժել դէպի մեր հովիտները՝ մեզանից անկախ, տարերային ուժով:

Մեզ ամէն ինչ պարտադրել են: Մենք երբեք չենք յենւել մեր առաքինութիւններից բխած արժէքների վրայ, ստեղծելու համար ուրիշները: Վազել ենք հարաւ, վազել ենք հիւսիս՝ աղօտ փարոսների մեռնող լոյսի ետեւից ու մնացել ենք մենակ՝ փխրուն ապակիէ պատրանքը մեր ձեռքին:

Աթէնքի հոյակապ մշակոյթը մեր լեռների մօտից սահում է գրեթէ աննշմարելի կերպով: Մեր թարգմանիչները հասնում են նրա աղեքսանդրեան շրջանի հոգեվարքին:

Արաբական միտքը՝ հզօր եւ համաշխարհային՝ ոչ մի Կորդովա չի հիմնում մեզ մօտ: Մրրիկի նման անցնող ձիաւորները մի քանի կայծկլտուն ածականներ են նետում, որոնք ապրում են մինչեւ այսօր Նարեկացու աղօթքների մէջ, եւ անհետանում են:

Շինում ենք Բիւզանդիոնը՝ մեզ ուրանալով:

Մօտենում ենք պապական Հռոմին, երբ նա մեռնելու վրայ է, եւ Կիլիկիան զոհ է գնում:

Ու այսօր, մեր իմաստակները, ծծկան երեխաների նման ոտքերը վեր տնկած, պարպում են մարքսիզմի ջրախառն կաթը, Մոսկւայի օրօրոցի մէջ պառկած, եւ լուծում բոլոր խնդիրները:

Արդեօք նորից մեռնող աշխարհի փէշը չէ՞ մեր ձեռքին: Անիւը պտտում է պարապի մէջ...:

... Ասում են՝ Արեւելք եւ Արեւմուտք: Ըստ ինքեան՝ ոչինչ չնշանակող բառեր են:

Ուղղութիւնները կորած են:

Չինաստանի համար Հնդկաստանը (Si-Yu)՝ արեւմուտք է, Ճապոնը (Yepen «արեւի ելքը»)՝ արեւելք: Եւրոպայի համար Ամերիկան արեւմուտք է, իսկ արեւելցիների համար արեւելք է:

Մի խօսքով՝ երկրագունդը կլոր է:

Սակայն կարելի չէ ուրանալ, որ իբրեւ պատմական որոշ ներյօրինման հետեւանք, կազմւել է եւ շարունակում է գոյութիւն ունենալ եւրոպական մի մտայնութիւն, որը հակադրւում է մնացած աշխարհին:

Այդ տեսակէտով գոյութիւն ունին Արեւելք եւ Արեւմուտք:

Արեւմուտքը Եւրոպան է, այն հողամասը, ուր բնակութեան տեղ են ընտրել արեւի ետեւից երկար ժամանակ ընթացող ժողովուրդների մի մասը: Նրանք կարողացել են ստեղծել ուրոյն ապրելակերպ, աշխատելու, գործելու, զգալու բնորոշ ձեւեր եւ առանձնայատուկ մտայնութիւն:

Պարոն Պօլ Վալերին, տիպական լատին մտածող, այսպէս է համադրում այդ մտայնութիւնը.

«Ամէն տեղ, ուր եւրոպական ոգին տիրում է, առաջ է գալիս կարիքների առաւելագոյնը, աշխատանքի առաւելագոյնը, դրամագլխի առաւելագոյնը, ուժի առաւելագոյնը, արտաքին բնութիւնը փոփոխութեան ենթարկելու առաւելագոյնը, յարաբերութիւնների եւ փոխանակութիւնների առաւելագոյնը»:

Գոռոզ եւրոպական ոգու այդ կատարեալ պատկերի մէջ հայեցողական եւ ոչ մի կէտ կայ:

Իսկապէս, եւրոպացին շինարար է: Եւրոպան կանոնաւորւած մի երկիր է: Աշխարհի այս անկիւնում, ուր ֆիզիքական ազդեցութիւնները կատարելապէս հաւասարակշռում են, մարդը ապրում է կառուցանելու համար: Վազում է, յուզւում, տակնուվրայ անում հին աշխատանքները, լքում այն վայրերը, որոնք նրա ծնունդն են տեսել: Ուզում է երկիրը քանդակել ըստ իր երազի: Գաղափարներ է ստեղծում, իրագործում է:

Տիրող գիտութիւնը բնական գիտութիւնն է: Նա զննում է իրերը, կշռում, չափում, շօշափում, որոնում է մեծութիւնների, ծանրութիւնների եւ երկրաչափական յօրինւածքների արժէքները: Այդ գիտութիւնը կանգ է առնում իրերի մակերեսի վրայ, նիւթի ձեւաւորումների, ֆիզիքական երեւոյթների ենթադրեալ անշարժութեան եւ օրգանական փոփոխութիւնների վրայ: Նա դրական է եւ փորձնական:

Եւրոպացու գլխաւոր մտահոգութիւնը կեանքի նիւթական կազմակերպութիւնն է հանդիսանում: Դրամի չափազանցութիւնը եւ պահանջների չափազանցութիւնը մղում են նրան ընկերային տնտեսականութեան: Գիւղերի եւ քաղաքների նիւթական հիմքերը անդադար փոփոխութեան են ենթարկւում:

Եւրոպան բնականաբար ենթարկւած է ժառանգական ազդեցութիւնների: Դժւար է բնորոշել այդ ազդեցութիւնները. սակայն, մօտաւորապէս կարելի է ասել, որ Յունաստանը կանոնաւորել է նրա իմացականութիւնը, Հռոմը կազմակերպել է երկիրը, եւ քրիստոնէութիւնը հնարաւորութիւն է տւել անհատական գիւտերը ի սպաս դնել համաշխարհային կեանքին:

Այդ ամէնը տեղի է ունեցել պատմական եւ ընկերային փոփոխութիւնների ընթացքին, դարբնւել է երկրորդական ազդակների մրճահարման տակ, անհատների կամքի դէմ ու նրանց օժանդակութեամբ, կամաց-կամաց, ճակատագրականօրէն: Այսօր այդ խառնուրդը, զանազան մետաղների այդ հալումը այլեւս տեղի է ունեցած, եւ եւրոպական մտայնութիւնը ներկայանում է աշխարհին իբրեւ տիրական, գործող մի ուժ, որը անկարելի է անտեսել:

* * *

Ամերիկան ընդօրինակել է Եւրոպան, ինչպէս ժամանակին Հռոմը ընդօրինակում էր Հելլադան:

Այստեղ ամէն ինչ մեծղիանում է, սրւում, ձգտում դէպի փարթամը: Հսկայ այդ հնոցի մէջ տեսութիւնները, երեւակայութիւնները, դրութիւնները, ցեղերը եւ կրօնքները ենթարկւած են ելեքտր[ական] մեծ հոսանքներին, ծեծւած ջղային եւ բուռն գործունէութեան դարբնոցների մէջ, փոփոխւած ահաւոր մեքենաների գործնական փնտռումների ընթացքին: Բորսան կանոնաւորում է ամենօրեայ կեանքը: Մեքենական ինքնաշարժութիւնը կլանում է ոգին: Խորանարդ եւ անկիւնաւոր ձեւերը խմորում են հոգին ըստ հսկայ նաւամատոյցների, կաւախառն ճանապարհների եւ երկրաչափական քաղաքների պատկերին:

Այստեղ Եւրոպան գալարում է իր բազուկները, արտացոլւում կուռ հայելիների մէջ եւ ցաւագին ծամածռութիւններ անում: Հեռաւոր Փարիզը սողում է, մէջքը ծռում, բաժանւում, եւ Լոնդոնը վազում է ճերմակ երկաթի գծերի վրայ, մանկական խաղալիքի նման: Մարդիկ աշխատում են ըստ մեքենաների տրոփումին: Նրանց սիրտը եւ ուղեղը լարւած են ժամացոյցների նման. նրանց ձեռքերը հետեւում են յօդաւոր սռնակներին, իջեցրած շրջանակներին եւ ծայրամէտ գծերին: Մարդը մաս է կազմում հսկայ մեքենայութեան, որ սահում է ողորկ մակերեսների վրայ, դանդաղում լուսարձակ նշանների առջեւ. դղրդալով շարժւում եւ կանգ առնում կուրօրէն՝ պողպատէ յայտնութիւնից դուրս նետւած անյայտի առջեւ:

Օգտակարութի՛ւն:

Գերագոյն եւ ամբողջական օրէնք, ճարտարապետների կանոն, ընկերային խենթութեան ընկեցում, քարէ հաց՝ պողպատէ ակռաների տակ ճզմւած: Օգտակարութի՛ւն:

Ծերացած, նախանձոտ Եւրոպան սարսափով նայում է, թեւերը բաց անում սաւառնակների առջեւ, բանակցում, պարան նետում իր թանգարաններում կանգնած նաւերին, փոփոխւում, այլակերպւում, եղունգները սրում, աշխատում մօտենալ այդ նոր աշխարհին, որ դուրս է նետել իր ուղեղից, տատանւում, երերում եւ սրտմտում է:

Երկու այդ աշխարհները կիրառում են նոյն սկզբունքները:

Նոյնանման մտայնութիւններ: Թանձրաքարտէ տուներ եւ թղթի վրայ նկարւած պարտէզներ ոսկիի թաղամասերում: Գործարանների սեռական գործողութիւնը հարիւր հազար ելեքտրական լամպարներով լուսաւորւած յայտարարութիւնների առջեւ:

Ու վարագոյրը իջեցրած վաղւան պատուհանների առջեւ:

* * *

Եւ ահա Արեւելքը:

Ի՞նչ է արեւելեան մտայնութիւնը: Իրողութեան մէջ, նա բազմատեսակ է եւ բազմադիմի: Եւ աւելացնենք, թէ քանի՜ անգամներ, Լոտիի եւ Ֆառերի նման գրագէտները իրենց միջակ եւ բեկբեկ զգացողութիւններով, աժան աֆիոնի երազանքով այլանդակել են այն, ինչ որ սովոր են անւանել Արեւելք: Փոքրիկ, փայլուն առարկաների եւ կեղծ ռոմանտիզմի շուկայ: Անիլինի վառվռուն գոյներ՝ պարսկական խալիների ընդօրինակութիւնների վրայ: Սեռային վատթարումից առաջ եկած տաճկասիրութիւն, ոգեկան սկլերոզ: Մի խօսքով՝ Լոտին:

Դրա մօտ պատկերները պատկերների վրայ են դիզւում: Լայնատարած եւ անծայր տափաստաններ, ուր ուռճազարդ բուսականութիւնը կառչում է երկնքի կապոյտին: Մեծ,  մեռած տերեւի գոյնով, բազում թոքերով տարածութիւններ՝ ձիւնով կամ դալար անտառներով ծածկւած: Միակերպ, անծայրածիր դաշտեր՝ աչքերի համար եզակի զբօսանք: Դաշտ՝ աւելի հաստ, քան ովկիանոսի յատակը, աւելի խոր, քան կոհակների խաղը եւ հոսանքների շարժումը: Ամէն ինչ ձեզ կլանում է, ոչնչացնում ցանկութիւնը, անհետացնում գոռոզութիւնը, ճնշում կամքը: Դաշտանկարը գրոհ է տալիս անհատի վրայ, ներս է խուժում ուժգին թափով, մեղմացնում զգացողութիւնը, ենթարկում նրան անծայրին եւ մօտեցնում Միութեան:

Արեւմուտքում, երկրի ֆիզիքական կեղեւի ներդաշնակ ծալքերը՝ դալար բլուրներով, շարժուն դաշտերի մէջ վազող գետերով, պարտէզներով զարդարւած, շոյում են երեւակայութիւնը, վերաստեղծւում են եւ սրում զգացողութիւնը:

Այստեղ ամէն ինչ ընթանում է դէպի անշարժութիւն:

Ասիայի հեռաւորութիւնների մէջ գործունէութեան թափը թուլանում է, իմացականութիւնը քօղարկւում, միտքը ազատագրւում է նիւթական աշխարհից, ծալւում, կենտրոնանում եւ իջնում անհատի խորքը: Մարդը ամուսնանում է մենակութեան հետ: Նրա հոգին սաւառնում է անուրջի եւ երազի թատրոնի առջեւ, ուր տեսիլքները անցնում են բենգալեան կրակով վառւած երկնքի վրայից:

Անապատը ճնշում է եւրոպացիին: Արեւելցին ոչինչ չի նկատում, եւ իր վերացական անհատականութեան մէջ նա կառուցում է աննիւթական տեսիլքներ, որոնք երրակի կեանք են ստեղծում: Նրա անշարժութիւնը լեցուն է ներքին եւ ուժգին գործողութիւնով, եւ ինչպէս, ժամանակին, Միջերկրական աւազանի յոյնը, նա ամբողջովին տարւած է մտաւոր հայեցողականութիւնով: Վերացական մտայնութիւնը կաղկղում է ուղեղը, կենտրոնացնում միտքը եւ հեռացնում նիւթական տպաւորութիւնները: Ամէն ինչ մղում է մարդս դէպի անհունը: Ամենօրեայ, անվերջ յոյզերը դռները փակում են անհատի առջեւ, անկարելի դարձնում գործունեայ մարդուն՝ գաղափար իսկ կազմել նրա մասին, ապրել նրա հետ, առաջ բերել հոգեկան որոշ բովանդակութիւն: Այնտեղ, անշարժ, գրեթէ քարացած մարդը ժամերով սպասում է, որպէսզի կարողանայ բարձրանալ տեսիլքների վեհափառութեան, բանալ հոգեկան հարստութիւնների գանձը, կենտրոնացնել միտքը եւ ուժ դնել՝ երկարօրէն վայելելու համար անհունի աշխարհը...

... Արեւելցին վարժւում է խորհել: Նա միջոցներ է փնտռում մասնակցելու համայն տիեզերքին: Ամէն գործունէութիւն պատրանք է: Գերագոյն գիտութիւնը թելադրում է խնամք չտանել նիւթական աշխարհի մասին, չենթարկւել անհատական գիտութեան կանոններին, կազմւած դաշտանկարների պատրանքներին, ապագայի կառուցւածքներին, ժամանակի թւաբանութեան, ժամանակագրական անցեալին: Նրա մէջ իմաստութեան ձայնը ազատօրէն հնչում է, թրթռում մտահայեցողութեան շունչի հետ:

Գործողութիւնը ստորին մշակոյթի նշան է. նա մեզ հեռացնում է իսկական գիտութիւնից, նա մեզ ենթարկում է բնազդին, քան տրամաբանութեան: Պէտք է հասնել հաւասարակշռութեան եւ ներդաշնակութեան. պէտք է անհատականութիւնը անհետանայ, եւ իրերի ու մարդկանց միջեւ միութիւնը առաջ գայ:

Այդ է մօտաւորապէս այն գաղափարը, որ մենք կազմում ենք արեւելեան ոգու մասին:

 * * *

Իրականութեան մէջ այդպիսի յստակ բաժանում արեւելեան եւ արեւմտեան մտայնութիւնների միջեւ գոյութիւն ունի՞: Մարդկային ոգու սահմանները շրջապատւա՞ծ են այդպիսի անանցանելի պարիսպներով:

Ճշմարտութիւնը այն է, որ երկու մտայնութիւններն էլ կարող են միասին գոյութիւն ունենալ: Բաւական է մակերեսային ակնարկ նետել պատմութեան մէջ տեղի ունեցող հոգեկան փոխակերպութիւնների վրայ, այդ մասին համոզում կազմելու համար:

Այստեղ ուզում եմ սեղմել փիլիսոփայ Շպենգլերի ձեռքը:

Ուրա՛խ եմ ծանօթանալ:

Միանգամայն համոզիչ եւ գեղեցիկ պատճառաբանութիւններով նա տարորոշում է մշակոյթը եւ քաղաքակրթութիւնը: Մեր մարդկային առաջընթացութեան ռիթմը, նիւթական աշխարհի դէմ մղած պայքարները, անդունդները եզերող մեր անվստահ քայլը, ընկերութեան բռնակալ ուժը, միայնութեան տենչը դէպի անհունը, մի խօսքով՝ բոլոր մեր տատանումները, տարակուսանքները եւ բաղձանքները պատմութեան շրջանին, նկարւած են յստակօրէն, արձանագրւած եւ դասաւորւած:

Պատմութեան մէջ կան մշակոյթային շրջաններ, եւ կան քաղաքակրթական շրջաններ: Փիլիսոփայական ծանր խառնակոյտի մէջ այդ գաղափարը որոշ է եւ լուսաւոր: Ինքը՝ Շպենգլերը, ծանրութեան տակ մնում է ճզմւած, գլուխը վայր է գցում, դէմքի կնճիռները ձեռքերի մէջ ծածկում է, կեանքի եւ մահւան նախախնամական հոլովումի առջեւ մնում է անորոշ, ընդունում է անխուսափելին, չի հաւատում պատմական վերադարձին կամ նոյնիսկ այլափոխութեան: Շպենգլերը դժբախտ է, եւ պէտք է նրան խղճալ:

Մշակոյթ եւ քաղաքակրթութիւն:

Որոշ դարաշրջաններում մշակոյթը, լուսաւոր շնորհքի նման, ծնունդ է առնում, զարգանում է, փթթում եւ, իր նպատակը իրագործելուց յետոյ, աննշմարելի կերպով անհետանում է:

Ծնւում է, իրագործւում եւ մեռնում:

Նրա բնոյթը ազնւական է եւ որակեալ:

Նա զարգանում է նիւթական եւ ընկերային կեանքից վեր: Նրա նպատակն է ստեղծել նոր հոգեկան արժէքներ: Նրա նւաճումները խորհրդանշանական են եւ ոչ իրական: Մշակոյթը գործնական ոչ մի նպատակ չունի: Նա ամբողջովին անշահագրգռւած է, հեռու ամէն տեսակ կազմակերպութիւններից, որոնց նպատակն է բարելաւել ընկերային կեանքի նիւթական ձգտումները:

Առանձնացած անհատներ բացում են իրենց հոգին դէպի անհունը, աստւածային լոյսի համար ծարաւ պատուհանների նման: Հոգին կենտրոնանում է իր մէջ, թեւեր առնում եւ ճախրում ազատօրէն: Կեանքը ներուժօրէն զարգանում է եւ մինչեւ այն օրը անծանօթ մնացած կարելիութիւններ է բախում:

Ամենափոքր դէմքերը հոգեկան մարդի մէջ բիւրեղեայ պատկերների են վերածւում ու լուսաւորւում:

Ամէն ինչ խորհրդանշան է, ցուցմունք, գերագոյն նպատակ. ամէն ինչ անշահախնդրութիւն է, ճշմարտութեան որոնում եւ ճշմարտութեան իրագործում:

Ամենօրեայ կեանքը, դժւարին պայքարը հացի համար եւ հաճոյքի համար, քաղաքների տնտեսական կազմակերպումը, դասակարգերի կռիւը, ընկերային տարրերի բախումները, այս կեանքի բոլոր վայելքները միանգամայն անտեսւած են, ստեղծագործական, մշակութային դարերում:

Հոգին բարձրանում է, հարստանում, փարթամօրէն ծաղկում, եւ միտքը տրոփում է տիեզերքի հետ:

Մշակոյթային դարաշրջանները, առ հասարակ, տնտեսական եւ ընկերային կազմակերպչական տեսակէտից ամենից յետամնացն են: 10-րդ դարից մինչեւ 13-րդը, մշակոյթային այդ ժամանակամիջոցում, Իտալիան խաւարի մէջ է եւ տխուր: Դինօ Կամպանին մեզ պատմում է ciompiների ամբոխների մասին, որոնք ոտաբոբիկ են ման գալիս, ժողովրդի մարդկանց մասին (popolani), որոնց անընդհատ վիրաւորում եւ ծեծում են «մեծ եւ գոռոզ քաղաքացիները», Միլանի զանգւածների մասին, որոնց դէմ ազնւականը կարող է բռնակալ հանդիսանալ եւ մի քիչ ոսկի տալով սպաննել:

Բոնիֆաս VIII-ի ժամանակ գվելֆերի եւ գիբելինների կուսակցութիւնները իրենց անվերջանալի պատերազմների մէջ գործ են ածում վայրագ կիրք եւ ահաւոր զէնքեր: Կենտրոնական Իտալիան մատնւած է հուրի եւ սուրի:

«Քաղաքը,- ասում է Դանտէի դատապարտւածներից մէկը,- նախանձով այնքան լեցուն է, որ այլեւս տոպրակից դուրս է յորդում»:

Ամէն տեղ «արիւն է հոսում», ըստ նոյն Դանտէի, ամէն տեղ անողոք պատերազմ է, չար եւ անսիրտ պայքար, աւերում: Եւ սակայն, այդ դարը Յովակիմ Ֆլորացու, Սուրբ Ֆրանչիսկոսի եւ նոյն Դանտէի դարն է: Իտալական մտքի, նկարչութեան, բանաստեղծութեան լաւագոյն դարաշրջանը:

Աւելի հեռու չգնալու համար, վերցնենք 18-րդ եւ 19-րդ դարերը Գերմանիայում: Աղքատ, թոյլ, բաժանւած մի երկիր: Անվերջանալի պատերազմներ, արշաւանքներ, կռիւ, անկազ-մակերպութիւն եւ թշւառութիւն: Բայց, չնայած դրան, ահաւասիկ ընտրեալների մի խումբ, մտաւորական ազնւականութեան մի հոյլ, որոնք պատմական դէպքերից ի վեր (ոչ թէ դուրս) անշահախնդիր կերպով դարբնում են Գերմանիայի հոգին, հարստացնում եւ բացատրում փիլիսոփայապէս: Գէօթէն, Կանտը, Նովալիսը, Ֆիխտէն եւ շատ ուրիշներ հոգեկան արժէքների կոյտեր են դիզում եւ կառուցում գաղափարների մեծ շէնքը:

Կամ ի՜նչ դժնդակ եւ չար կենցաղներ են վերածնութեան շրջանում: Բաւական է արագ հայեացք նետել ժամանակակից գրւածքների վրայ այդ մասին խոր համոզում կազմելու համար: Մաքիավելլու նամակները, Չելլինիի «Կեանքը», Վազարիի «Կեանքերը» եւ հազար ուրիշ աղբիւրներ լի են տեղեկութիւններով այդ մասին:

Մշակոյթը ուրանում է իրականութիւնը եւ հարստութիւնը, ընկերային կեանքի խաղաղութիւնը, քաղաքացիների երջանկութիւնը: Մշակոյթը լոկ հոգեկան ձգտում է, թռիչք եւ ճշմարտութեան որոնում, նա «կեանքի մեծ անյաջողութիւն է»:

Մշակոյթը գերազանցապէս հակաբօլշեւիզմ է:

* * *

Մշակոյթային ամէն դարաշրջան ճակատագրականօրէն յանգում է քաղաքակրթութեան: Նա ենթարկւում է իր մտերիմ օրէնքին, այլափոխւում է, կորցնում իր դէմքը եւ այլասերւում: Հոգեկան լարւած աղեղը վայր է իջնում, թուլանում, եւ կեանքը դառնում է նիւթական եւ կազմակերպչական մտահոգութիւն:

Նշանակալից է, որ մշակոյթ բառը, իր ամբողջ փիլիսոփայական նշանակութեամբ, գերմանացիներն են ստեղծել: Քաղաքակրթութիւնը լատին, ռոման բառ է: Լատին ոգին միշտ էլ կապւած է եղել «civilas»-ի հետ: Ռուսսոն, տիպական ռոման այս խորհողը, միշտ յանուն ժողովրդի կամ ընկերութեան է խօսել, մինչ գերմանացիների համար պետութիւնը ոստիկանական բնոյթ է կրել եւ ժողովուրդը՝ անյայտ ամբողջութիւն:

Լատինների համար Uebermenschը Օգիւստ Կոնտի le grand Etre-ն է ու շպենգլերեան «ֆաուստեան՚» արդը՝ միանգամայն անհասկանալի: Լատինական (կաթոլիկ) ձգտումը ստեղծել է նոյնանման, բանաւոր եւ համաշխարհային մի քաղաքակրթութիւն, որ բոլորովին տարբերւում է հելլէնաարեւելեան համամշակոյթային երազից: Լատինը կոսմոպոլիտ է, համաշխարհային քաղաքացի, բայց երբեք՝ «համայնամարդ»:

Տէնի «ցեղը», «միջավայրը», «ժամանակը»՝ միանգամայն սխալ, հասկանալի է սակայն լատին մտայնութեան համար: Հասկանալի է նաեւ ֆրանսիական քննադատութեան մէջ  ընդունւած գրական սեռերի բաժանումը եւ ուսումնասիրութիւնը: Բալզակից յետոյ ֆրանսիական արձակը մի հատ հանճար չէ տւած, մինչ 19-րդ դարու ֆրանսիական վէպը մեծ եւ նշանակալից երեւոյթ է: Գերմանական եւ արեւելեան գրականութիւնները, ընդհակառակը, կարեւոր են իրենց տւած առանձին հանճարներով, մնացածը երկրորդական գրականութիւն է:

Ռոման մտայնութեան մասսայական արժէքների այդ շաղկապումը կազմում է նրանց ազգային պատմութիւնը, այսինքն՝ նրանց քաղաքակրթութեան դարաշրջանը: Այստեղ տաղանդը նպատակ ունի դրսեւորել բոլոր այն արժէքները, ձգտումները եւ կարելիութիւնները, որոնք արդէն գոյութիւն ունին համայնքի մէջ եւ ուղղել օգտակար մի նպատակի: Տաղանդը անհրաժեշտ եւ գործնական նպատակի է ծառայում: Նա միշտ շինարար է:

Մշակոյթային դարաշրջաններում մարդկային ոգու կարելիութիւնները արտայայտւում են առաջին անգամ անսպասելի կերպով հանճարների միջոցով: Անկարելի է նրանց ծնունդը գուշակել: Գէօթէն կամ Նիցշէն չի կարելի նախատեսել: Ամէն ինչ ոչինչից է ստեղծւում - «ex nihilo»: Ահա թէ ինչու լատին քննադատութիւնը «Աստւածային կատակերգութեան» երրորդ մասը համարում է անյաջող, որովհետեւ «Դժոխքը» եւ «Քաւարանը» պատմականօրէն նախատեսւած են, իսկ «Արքայութիւնը», ուր Դանտէն իսկապէս հանճարեղ է, ժամանակից եւ պատմութիւնից դուրս է:

Նոյնը՝ ազգային գաղափարի համար: Ֆրանսիայում կամ Անգլիայում ազգութիւնը կապւած է պետական պատմութեան մէջ գրեթէ տեւական բնոյթ ունեցող հիմնարկութիւնների հետ: Սահմանները մնում են գրեթէ անփոփոխ, երկիրը զարգանում է որոշ տնտեսական օրէնքների եւ ազդակների ազդեցութեան տակ: Արեւելքում,- Հնդկաստան, Չին, Ռուսաստան, Հայաստան,- անծայր տարածութիւններ են, ուր աշխարհագրական միաւորը անդադար փոփոխութիւնների է ենթարկւում, սահմանները շարժւում են, կենտրոնը անյայտ է, ու բնական է, որ ազգային գաղափարն էլ բոլորովին տարբեր կերպով է ըմբռնւում:

Այստեղ անհատը իր գիտակցութիւնը ստեղծելու համար ստիպւած է իջնել դարերի խոր անդունդը, որոնելու համար աւանդութիւն եւ արժէք, բարոյական եւ հոգեկան դիմագիծ եւայլն: Այդպիսի ազգային գաղափարը լատինական համաշխարհային կաղապարի բնոյթը չի կրում, այսինքն՝ ոչ մի տւեալ ձեւ չի պարտադրում, ինչպէս հռոմէական կայսերապաշտութիւնը եւ արդի կաթոլիկ պապականութիւնը, այլ անորոշ սահմաններից դուրս իր որոնած աւանդութիւնները ձգտում է «համամարդկային» արժէքի վերածել ու ազգային գաղափարից վեր՝ խառնել «կենտրոնները»:

* * *

Քաղաքակրթութիւնը ամբողջ իր կամքը կենտրոնացնում է միակ նիւթական նպատակին հասնելու համար: Նա կռնակ է դարձնում երկնքին եւ աչքերը յառում է գործնական կեանքի վրայ: Կազմակերպում է օրերը, օրէնքներ է ստեղծում սահմանափակելու եւ կանոնաւորելու համար կամքերը, ոստիկանական հսկողութեան տակ առնելու համար բնազդները, շահագործելու համար ձգտումները, կենտրոնացնելու համար մկանների ուժը եւ խելքը:

Պետութիւնը ամէն ինչ է: Թագաւորը, ոստիկանը, կոմիսարը, չեկան, բանտը՝ ներքին պաշտպանութեան համար, դիւանագէտը, բանակը եւ պատերազմը՝ արտաքին թշնամիների դէմ: Անհատը դասաւորւած է, սահմանափակւած, թիւի վերածւած:

Քաղաքակրթութիւնը ձգտում է առաջ բերել մեծագոյն զօրութիւն եւ իշխանութիւն: Հարստութեան, կազմակերպութեան, պատերազմի: Մարդկային անհատը հարթւում է ի նպաստ «կենտրոնի» իշխանութեան:

Իրականի մէջ, ամէն ինչ գորշ է:

Քաղաքակրթւած քաղա՛քը: Մի՛ ուղղութիւն: Վեր բարձրանալու համար՝ աջ, վայր իջնալու համար՝ ձախ: Ոստիկանը բարձրացնում է ձեռքը՝ ամէն ինչ կանգ է առնում: Ժամացոյցի նման:

Միլիոններ ապրում են մեքենաների  ռիթմով: Տասը ֆրանկ մետրոն հոգիներ է հիւսում, եւ արեւը դուրս է գալիս ըստ ելեքտրական կայանի վարիչի կամքին: Հարթում, միացում, գո՛րշ, գո՛րշ, գո՛րշ:

Նոյնաձեւ կօշիկ, գլխարկ: Ծիծաղելի, մեռելային դէմքեր: Հաստ եւ երկայն տետրակների մէջ գրում են մեր կերած կերակուրի մասին, մեր մկանների ուժի մասին, մեր գործնական կարողութիւնների եւ խելքի մասին, տարածութիւնը, որ բռնում ենք, օդը, որ շնչում ենք, եւ կտոր դաշտանկարը, որին նայում ենք:

«Անկետային» թո՛ւղթ:

Հոգին կենտրոնացած մսի փոքրիկ քառակուսիների է վերածւած: Աղքատի կերակուր: Աւանդական եւ կարեւորութիւնից զուրկ մի բան, որի անունը յիշւում է սովորութեան պատճառով: Վերջ ի վերջոյ, կազմակերպւած ընկերութեան համար՝ ընկերային մեքենան՝ հոգեկան ամէն մի թռիչք վնասակար է: Գործնական հոգեբանութեան գրասենեակները ուսումնասիրում են մարդկային կարողութիւնները եւ ըստ այնմ նրան գործ են տալիս: Ամէն ինչ գզրոց է եւ ֆիշ: Ոստիկանացած ընկերութիւնը եզի ատելութիւն ունի բանաստեղծների հանդէպ: Բոդլէր, Վերլէն, Ռէմբօ: Վտանգաւոր, անիշխանական, անբարոյական մարդիկ են: Խանգարում են: Բայրոն, Շելլի, Ուայլդ: Դժւար է նրանց տեղաւորել ընկերային կարգապահութեան գզրոցների մէջ եւ եթէ՝ ըստ տխմար նախապաշարումի՝ պէտք է բանաստեղծներ լինեն՝ կազմակերպե՛նք, հրահանգե՛նք, կանոնաւորե՛նք: Պրոլետ-բանաստեղծ ենք: Բթանանք:

Քաղաքակրթութիւնը հանճարներին չի մարսում: Նա նախապատւութիւն է տալիս ֆրանսիական ակադեմիային եւ պարոն Պօլ Բուրժէին: Մի Շէքսպիր կարող է արթնացնել քնած երեւակայութիւնները, եւ մի Դանտէ՝ ահաւոր դատաւորի իր դերում՝ կրակը նետել խեղճութիւնները: Ո՛չ, ո՛չ:

Միա՛կ ուղղութիւն: Վեր բարձրանալուց՝ ա՛ջ, վար իջնելուց՝ ձա՛խ: Անխտիր:

Տնտեսական եւ խոհանոցային այդպիսի ընկերութեան մէջ հոգին քարանում է, բրածոյ դառնում, փոշիանում եւ ծախւում է փոքրիկ քանակութեամբ (թո՛յն՝ մահւան վտա՛նգ) կրօնական եւ ընկերաբանական դեղարաններում:

Քաղաքակրթական շրջաններում կրօնքը եւս ձգտում է միակ նպատակի՝ ընկերային կազմակերպութիւն, պատերազմ, օգտակարութիւն, «բողոքականների» հոգեկան մանրավաճառութիւնը:

* * *

Մշակոյթը միշտ կապւած է պաշտամունքի հետ:

Աւանդութիւն եւ խորհրդանշան: Ամբողջովին հոգի: Պարզ, մաքուր, միամիտ, յստակ եւ անշահախնդիր: Մշակոյթը չի ճանաչում կեանքի դժւարութիւնները, որովհետեւ պարզապէս անտեսում է: Նրա նպատակը բոլորովին ուրիշ է: Բացւած թեւի նման ճախրում է եւ ծանրութիւնը կամ քաշողութիւնը չի զգում: Միջոցը, երկնքի կապոյտը, աստղերի ոսկին, անհունը:

Բախտաւոր լողացող եթերի միջից:

Մշակոյթի համար բոլոր դէպքերը եւ փաստերը հոգեղէնեցման միջոցներ են: Ինքը՝ բնութիւնը, նշանների մի շարք է, ուղղորդ գերանների մի յաջորդութիւն հոգեկան ճամբորդութեան ընթացքին: Բոլոր շղթաները փշրւած են: Ձեռք բերւած ազատութիւնը այլեւս հիմնական օրէնք է, մաքուր լինելիութիւն, յստակ կեանք եւ կարելիութիւն:

Այդ դարաշրջաններում նիւթական կեանքի թշւառութիւնները ակռաներ են կրճտում, նիզակներ ցցում, բոցի նման բարձրանում, բայց հոգեկան ապրումները այնքան ներուժ են, որ ամէն ինչ կերպարանափոխում են:

Ովկիանոսի ալիքները ծեծում են եզերքը, բայց մռնչիւնը խենթացած թռչունի նման վեր է նետւում, բախւում երկնքին եւ ոգիներ արթնացնում: Հրեշտակների թեւերի սօսափիւնը բոլոր ձայները ծածկում է, եւ ամբողջական կեանքի զգացումը տաւղահարում է գերագոյն ռիթմը: Կեանքը գերազանցապէս արարողական է:

Ամէն ինչ գոյութիւն ունի, եւ ամէն ինչ կապւած է տիեզերքի հետ: Հոգին դրսեւորում է խորհրդանշանների մի շարք, որոնք ղեկավարում են աշխարհը եւ ուղղութիւն տալիս մարդկութեան: Պաշտամունքը զգեստաւորւում է հոգիների ոսկեզօծ պատմուճաններով, գլխին ադամանդէ խոյր է դնում, լոյսերի գօտի է հագնում, զարդարւում է բոլոր այն ծաղիկներով, որոնք ընդունելի են երկնքի համար եւ թափօրով անցնում է անհունի միջից:

Եւ ինչպէս միշտ, ոտքերը քարշ տալով, թափօրին հետեւում է աչազուրկ եւ աղքատամարմին ամբոխը, որին աստւածային խենթութիւնը չէ այցելած եւ որի ոտքերը կապար են ու ձեռքերը հողի մէջ թաթախւած: Այդ ամբոխը օրէ օր մեծանում է, շատանում ու մի օր էլ թափօրին արգելք հանդիսանում: Ու ճակատագրական պատմական դիալեկտիկան մշակոյթը վեր է ածում քաղաքակրթութեան:

Մարդկային անհատը սկսում է տարակուսիլ իր մասին եւ բոլոր այն արժէքների մասին, որոնք իր հոգեկան կեանքի հիմքն էին կազմում: Նա լքում է ազատութեան անծայր դաշտը եւ քայլ առ քայլ մտնում է գերութեան մարզի մէջ: Գործարանական շրջանը կամաց-կամաց վերջ է առնում եւ ամէն ինչ փլւում է: Մարդը գտնում է բանականութիւնը եւ միեւնոյն ժամանակ նիւթականը: Հաշիւ է անում՝ 2 x 2 = 4: Կշռում է, չափում եւ դառնում է ինչպէս մի կոյր, որը պէտք ունի առարկաները շօշափելու, ձեռքի մէջ առնելու, որպէսզի նրանց գոյութեան մասին համոզում կայացնէ:

Ահաւասիկ, մենք բնապաշտութեան շրջանում: Երկնքին կռնակ ենք դարձնում: Որոնում ենք, եւ այնպէս է թւում, որ ամէն ինչ գտնում ենք: Գործարանական շրջանից կեանքը անցնում է քննադատական շրջանը: Ապրելու անյագ ցանկութիւնը վերաքննում է բոլոր արժէքները, խզում կապերը եւ լինելիութեան նոր կարելիութիւններ որոնում: Մարդը փնտռում է հաճոյքը, նիւթական կեանքի դիւրին վայելքները, երջանկութիւնը:

Իր տիեզերական բնոյթից «ազատագրւած» մարդը փակւում է իր մէջ եւ ուզում է կազակերպել իր լինելիութիւնը բնապաշտական կերպով: Որոնում է ընկերային կեանքի հիմերը եւ բաւարարում է նիւթապաշտ տնտեսականութիւնով: Ուսումնասիրում է իր հոգին եւ իր մարմնի նոյնանման տւեալներն է գտնում: Նիւթից եւ մարմնից դուրս, ուշա-դրութեան արժանի նա ոչինչ չի տեսնում: Ապրել, իմա՝ քար տաշել, փայտ կտրել, երկաթ դարբնել, իրեր ժողովել, կերակուր աւելցնել, զուգւել, ստամոքսը խնամել:

Նեղլիկ, ճռռան մի դուռ է բացւում, եւ մարդը, համաշխարհայինը լքած, մտնում է անհատականութիւնից ներս: Մակերեսային անհատականութիւն, պետութեան, ընկերութեան, տնտեսական պայմանների եւ իրերի գերի, որը այլեւս չի լսում անհունի թեւածումը եւ մնում է միայնակ, քանդւած տան շեմի առջեւ կուչ եկած կարիճի նման: Անձնաւորութիւնները, հրաշքները եւ սուրբերը այլեւս գոյութիւն չունին:

Ու բնութիւնն իսկ փոխում է իր կերպարանքը:

Մշակոյթային շրջանում երկիրը, հողը հանդիսանում է իբրեւ կենդանի, կերպընկալ մի գոյութիւն, ուր բոլոր փթթումները կարելի են դառնում: Հողը անարատ է, մեղքից դուրս: Բնութեան տեսարանների առջեւ միջնադարեան սրբերը ծունկի են գալիս եւ պաշտում: Հրաշքներ են տեղի ունենում: Ման են գալիս ոտաբոբիկ, որպէսզի աւելի լաւ զգան ոտքերի տակ բաբախող եւ ապրող գետինը ու սրտերը տրոփում են, արիւնը գալարւում է դաշտերի եւ լեռների ծածուկ լինելիութեան հետ միասին:

Քաղաքակրթութիւնը բնութիւնը նիւթի է վերածում: Անհոգի, կեանքից զուրկ, կերպընկալութիւնից զուրկ մի բան, որի մէջ երեւութապէս շարժումի սկզբունքն են փնտռում...:

* * *

... Արդի դրամատիրական դասակարգը, կասկած չկայ, կարողացել է հիանալիօրէն քաղաքակրթութիւնը իր գագաթնակէտին հասցնել: Մեծ կամքով եւ գիտութեամբ նա ստեղծել է նոր մի աշխարհ: Պատմութեան մէջ չտեսնւած կորովով նա յայտնաբերել է գործնական հսկայ ճիգ եւ խելք, իր կամքին է ենթարկել գրեթէ բովանդակ երկրագունդը եւ ազգերին պարտադրել է մեքենական այնպիսի օրէնքներ, որոնց անզգայութիւնը կարելի չէ համեմատել եւ ոչ մի վայրենիութեան հետ:

Երբեք, անցեալում, մարդկութիւնը չի ճզմւած կազմակերպական ոգու այդքան ահաւոր աքցանների տակ: Մեծ շուկաները կանոնաւորում են սրտերը եւ դասաւորում խիղճը եւ գիտակցութիւնը: Տնտեսական ջրանցքները, պղտոր ջուրերի հետ, քշում-տանում են չարչարանքը եւ թշւառութիւնը եւ նաւամատոյցների մէջ կուտակում են ահագին ապրանքներ, որ քրտինքը եւ արիւնը արդիւնաբերած են: Յառաջադիմող գիտութիւնը վերլուծում է աշխարհի ստամոքսը եւ հսկայ մեքենաների ահաւոր մարսողութիւնը: Պետութիւնը եւ կրօնքը, գիտութիւնը եւ արւեստը քարշ են գալիս ստամոքսային ընկերութեան ետեւից եւ նսեմանում հեռաձայնները ցնցող հրամանների ձայնի առջեւ: Հեռաւոր գաղութները պայթում են ռումբերի տակ, եւ գետերը փոխում են իրենց հոսանքը: Անտառները վայր են գլորւում, լեռները իջնում են, եւ լճերը՝ չորանում:

Եւրոպական մտքի անցեալը, միջնադարեան եւ վերածնութեան շրջանի մշակոյթը, այլեւս կատարելապէս այլափոխւած եւ վերածւած քաղաքակրթութեան, տիրում է աշխարհի վրայ: Տարւած իր գործունէութեան խելագար թափով, հարբած իր յաջողութիւններով, դրամատիրական համաշխարհային ուժը կուրօրէն սահում է դէպի իր անդունդը, անգիտակցօրէն առաջանում դէպի մահ ու չի ուզում տեսնել այն նոր հոգեկան աշխարհը, որ ծագում է արեւի հետ Հեռաւոր Արեւելքում:

Արեւելքում՝ եթէ ռուսական կոմունիզմը արգելք չհանդիսանայ: Որովհետեւ այն, ինչ որ անւանում են այսօր համայնավարութիւն, մարքսիզմ եւ լենինիզմ, ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ բուրժուական մտայնութեան վատթարագոյն արտայայտութիւնը:

Այստեղ մարդը իր դէմքը խոնարհում է նիւթական աշխարհի առջեւ, իբրեւ միակ իրականութեան առջեւ, որը մատչելի է նրա սահմանափակ գիտակցութեան ու նրա կենդանական բնազդին ու այլեւս չի ճառագայթում: Կեանքի տեխնիկական կազմակերպութեան տենչը, ընկերութեան բջիջային ըմբռնումը, անհատի ենթարկումը արտադրողական ուժին, օտոմատիզմը, հաշւապահական ճակատագիրի պաշտամունքը, զգացումների եւ զգացողութեան թւաբանութիւնը, մի խօսքով, այն ամէնը, ինչ որ արդի գործարանային կեանքի իդէալն է կազմում, կազմում է նաեւ համայնավարութեան իդէալը:

Լենինը սեղմում է Ֆորդի ձեռքը:

Հոգեկան կեանքի գլխին մահակ են իջեցնում: Մարդկային կեանքը ամբողջովին ենթարկւած է նիւթականին: Կեանքի կենտրոնը լքում է մարդը եւ անցնում իրերին: Տարերայինը ճշգրիտ բնոյթ է ստանում եւ աշխատանքը իր շարժումների գերին է դարձնում: Բոլոր արժէքները քանակի օրէնքներին են հետեւում, ու հոգեկանը դառնում է շահ արտադրելու գործիք:

Զարգացրէք արդի դրամատիրական ընկերութեան սկզբունքները մինչեւ անհեթեթութիւն եւ կ'ունենաք համայնավարութիւն՝ նոյն թափը, նոյն մտայնութիւնը, նոյն բաղձանքները:

Պատմական նիւթապաշտութիւնը հետեւում է պատմութեան այնքան, ինչքան նա կարողանում է աջակցել ընթացող դէպքերի ոլորտապտոյտին, բոլորել եւ նոր ձեւով վերահաստատել գերիութիւնը: Անհատը ապրանքի արժէք ունի միայն եւ գնահատւում է ըստ իր աշխատանքի կարողութեան:

«Երբեք,- ասում է Տագորը,- երբեք մարդկային մարմինը եւ հոգին այնքան ստոր արժէք չեն ունեցել, որքան այսօր Արեւմուտքում»:

Համայնավարութիւնը ուրիշ նպատակ չունի, քան կազմակերպել այդ դժոխային շուկան:

Քերեցէք ռուսական յեղափոխութիւնը, եւ դուք կը գտնէք անյագ երազը՝ ունենալ վազող ջուր խոհանոցում եւ ելեքտրակայան գիւղում:

Ռուսական ստեպը, օժտւած հսկայ հարստութիւններով, բայց անցեալից զուրկ, անհաւասարակշիռ, կոյր, բնազդական կեանքի գիշերի մէջ դեգերող, արդի քաղաքակրթութեան հետ հաղորդւելու համար արիւնալի ճամբայ է որոնում: Իր պատմական բախտը կապւած է Ուրալի ոսկիներին եւ Դոնի ածուխին: Ռուսական ժողովուրդները, չնայած արեւելեան մտքի շտեմարանից առած մի քանի արժէքներին, օրգանապէս անկարող են մեծ մշակոյթ ստեղծել: Եւ առաքեալ պէտք չէ լինել նախատեսելու համար երկրի ապագայ տեխնիկական զարգացումը: Այս օրւան համայնավարութիւնը ուրիշ նպատակ չունի, եթէ ոչ լայնօրէն ճանապարհ բանալ արեւմտեան դրամատիրական քաղաքակրթութեան եւ երկրորդ Ամերիկայի վերածել լայնատարած պետութիւնը:

Ռուսաստանը մեռնող քաղաքակրթութիւնների օրօրանը եղած է: Այնտեղ վերջին շունչն է տւել Բիւզանդիոնը, այնտեղ կը մեռնի նաեւ արեւմտեան քաղաքակրթութիւնը:

Վկայ է սովետական ռեժիմը:

* * *

Արդ, հարց է ծագում, մենք, հայերս, կանգնած երկու այս հսկայ աշխարհների՝ մշակոյթային Արեւելքի եւ քաղաքակրթական Արեւմուտքի միջեւ, ի՞նչ կերպով պիտի կարողանանք իրագործել մեր պատմական ճակատագիրը:

Պիտի կառչե՞նք մեռնող եւրոպական քաղաքակրթութեան, թէ՞ առաջին պլանի վրայ կանգնած՝ արեւելեան մտքի նոր ճառագայթումի եւ նոր ստեղծագործական թափի հետ, պիտի հանդիսանանք ներուժ մշակոյթային կենտրոն: Պիտի կրկնե՞նք մեր նախնիքների սխալը, թէ՞ գիտակցօրէն, հերոսաբար, պիտի կարողանանք՝ հակառակ մեզ շրջապատող անողոք պայմաններին՝ դրսեւորել մեր ազգային եսը, ընդունել պատմութիւնից մեզ վիճակւած խորհրդաւոր, հակատրամաբանական ու ճակատագրական դերը:

Քաջութիւնը ունենանք խորհելու եւ նաեւ քաջութիւնը ունենանք համարձակելու:

Մեծ մշակոյթները առաջ են եկել միշտ էլ հակառակ «առարկայական, հակառակ տնտեսական եւ քաղաքական պայմաններին: Մշակոյթը, եթէ ուզում էք, հոգեկան արկածախնդրութիւն է, վսեմ մի խենթութիւն, որով տիեզերքը գալիս գտնում է իր իմաստը: Մշակոյթը պահանջում է մեծ ճիգ, հաւատք եւ զոհաբերութիւն՝ առաքինութիւններ, որով հայ ժողովուրդը լիովին օժտւած է: Այլապէս կարելի չէ հասկանալ նրա ամբողջ պատմութիւնը, նրա դարաւոր մարտիրոսութիւնը, նրա թափած արիւնի համաշխարհային իմաստը:

Եթէ մենք, հայերս, կուրօրէն ենթարկւինք ներկայ քաղաքական պայմաններին, մեզ վիճակւած է, ռուսական ապագայ հսկայ տնտեսական կազմակերպութեան մէջ, չնչին արտադրողի դիմազուրկ եւ աղքատիկ վիճակ:

Երբ այս օրւան հայ համայնավարները՝ չնայած ժամանակաւոր եւ երեւութական զիջումներին՝ աշխատում են ազգային եւ կրօնական զգացումը միանգամայն քանդել, հայ գաղթականները ցրել եւ երկիրը վերածել տնտեսական միավորի, նրանք գործում են տրամաբանօրէն եւ հաւատարիմ իրենց իդէալին: Նրանք ուրանում են մշակոյթային արժէքները եւ իբրեւ բուրժուական, դրամատիրական մտքի ծայրայեղ ներկայացուցիչներ, ձգտում են բոլոր տարրերը ձուլել որոշ արդիւնաբերական նպատակների համար: Եւ պէտք չէ զարմանալ, երբ հայ վաճառականները եւ արտասահմանեան հարուստները իրենց ծարաւ աչքերը յառում են համակրանքով դէպի համայնավարութիւնը: Գայլը ճանաչում է իր ձագին: Այրւող տան փլատակների վրայ նրանք տեսնում են ապագայ կարելիութիւններ: Նոյն ցեղի եւ նոյն մտայնութեան մարդիկ՝ նրանք գիտեն, որ իրենց կռիւը ժամանակաւոր է. թիւրիմացութիւնը կ'անցնի, եւ ձեռք ձեռքի տւած՝ նրանք միասին կ'աշխատին: Նրանց աշխարհայեացքը նոյն տարրերից է կազմւած. նիւթապաշտ են, ուրանում են «վերացականը», հոգեկանը, ուրանում են մշակոյթը:

Սակայն, բաւական է թեթեւ հայեացք նետել մեր քարտէսի վրայ, ըմբռնելու համար, որ մեր երկիրը մեծ արդիւնաբերական ապագայ չունի: Հայոց աշխարհը, ինչպէս Հիմալայի ստորոտը եւ Հռոմէական բլուրները, գերազանցապէս կրօնական է: Աշխարհը խաչաձեւող տնտեսական ճանապարհներից դուրս, դրանք հանդիսանում են իբրեւ խորհրդաւոր կէտեր, ուր երկրագունդը մի վայրկեան կանգ է առնում եւ երկար շնչում:

Մեր հոգեկան սնունդը Արարատից է գալիս՝ չոր ու ցամաք, տնտեսապէս անպէտք մի լեռ: Եւ ի զուր չէ, որ հայ ժողովուրդը պատմութեան մէջ չտեսնւած չարչարանքներ է կրել, միլիոնաւոր զոհեր է տւել, ծով արիւն է թափել՝ այդ լեռը չկորցնելու համար:

Եթէ մենք ուրանանք մեր անցեալը, դաւաճանենք մեզ, եւ, հետեւելով իրապաշտ առաքեալների դաւանանքին, ընդունենք քաղաքակրթական շուկայում մեզ վիճակւած փոքրիկ խանութպանի դերը, մենք կը ստորագրենք մեր մահը: Հայաստանը կը լինի, ինչպէս այսօր, Մոսկւայի առջեւ դողացող մշտնջենական մուրացիկ, որը պէտք ունի դրամագլխի, որպէսզի աշխատի, պէտք ունի շուկայի՝ որպէսզի ծախի, պէտք ունի դրական գիտութեան՝ որպէսզի մտածի:

Ես ուրանո՛ւմ եմ ծխնելոյզային եւ ստամոքսային այդ Հայաստանը:

Ուրանո՛ւմ եմ փոքրամիտ եւ անթռիչք այն մարդկանց, որոնք, ոստիկանի ձեւերով, Հայաստանը փոքրիկ շուկայի են վերածում:

Ուրանո՛ւմ եմ նրանց ագահ, անօթի եւ յանդուգնութեան այդ աշխարհը, ուր քաղաքացին խլուրդ է եւ «գաղափարականը»՝ աղւէս:

Մեր երկիրը այն բախտաւոր վայրերիցն է, որոնք չեն կերակրում, այլ կերակրւում են: Այդպէս էր Աթէնքը, այդպէս էր Հռոմը եւ այդպէս է Արեւելքի մեծ մասը: Ուստի, հայ լինելը պահանջում է մեծ ճիգ, հոգեկան կենտրոնացում, զոհաբերութեան ոգի, խոր հաւատք եւ առաքելական մոլեռանդութիւն:

Արեւմուտքը, խենթացած գազանի նման, քերում է երկրագնդի մակերեսը նոր գանձեր գտնելու համար, եւ անգիտակցաբար փորում է իր գերեզմանը: 18-րդ դարից նա ժառանգել է նիւթապաշտ իմացականութեան դիւրին զէնքը, որով կարողանում է յաղթել բնութեան տարերային ուժերին: Նա ուրանում է հոգեկան արժէքների աւանդական շաղկապումը, մարդը իրի է վերածում, ազգութիւնը՝ տնտեսական ազդակի ու խորհուրդը՝ նախապաշարումի: Ու իր ծոցից դուրս եկած լաւագոյն խորհողները՝ Շպենգլեր, Կայզերլինգ եւ շատ ուրիշներ, վկայում են նրա մտաւոր մահը:

Բոլշեւիզմը ծնւած է ոչ թէ, ինչպէս շատերը կարծում են եւ ինչպէս առաջ կարծում էի ես եւս, վերջին հարւածը տալու համար մեռնող այդ աշխարհին, այլ ընդհակառակը, բռնութեան ուժով, շարունակելու համար նրա հոգեվարքը:

Նոր մշակոյթային շրջանը սկսւում է Արեւելքում:

Չմոռանանք, որ քրիստոնէութիւնը առաջ եկաւ Հրէաստանի ամենայետամնաց եւ աղքատիկ գաւառի մէջ, Հռոմէական կայսրութեան հզօրագոյն դարում:

Հայոց աշխարհը, արիւնի եւ մահի ողբերգական այդ երկիրը, այլեւս յղի է բոլոր կարելիութիւններով: Արարատի աստւածաշնչական ոգին պատրաստ է ճառագայթելու, նրա թաքնւած ստեղծագործական թափը, հսկայ սերմի նման, պայթելու վրայ է, ու դարը մօտենում է, երբ վերջապէս հայ ժողովուրդը պիտի գտնէ ինքն իրեն: Լինի այն, ինչ որ է՛: Կատարի իր դերը, ասի իր խօսքը:

Մեզ վիճակւած է ապրել բարձրաւանդակի վրայ: Մեր դաշտերը եւ մեր լճերը մագլցում են դէպի լեռը: Վայ մե՛զ, եթէ վար իջնենք. կ'ընկնենք արդի քաղաքակրթութեան ծխնելոյզի տակ, մեքենայի մաս կը դառնանք կամ խանութպան:

Հայաստանում դեռ հովիւներ կան: Նրանք ճանաչում են աստղերը եւ քաջ գիտեն բոլոր ճանապարհները:

Մշակոյթը հովիւների գիտութիւն է: