«Այո, կան երկրներ, որոնք ունեն առավել նպաստավոր աշխարհագրական դիրք: Կան երկրներ, որոնք ունեն առավել անբարենպաստ աշխարհագրական դիրք, ինչպես, օրինակ, Հայաստանը: Բայց, ընդհանուր առմամբ, չկա աշխարհագրություն: Կա՝ խելք...».

աշխարհագրության ու աշխարհաքաղաքականության խնդիրներն այսպես բնորոշեց ֆրանսիացի աշխարհաքաղաքականության դոկտոր, Փարիզի Քաղաքական հետազոտությունների ինստիտուտի դասախոս Ֆրեդերիկ Էնսելը` «Դեպի ինքնության գաղափարի վրա հիմնված նոր իմպերիալի՞զմ» խորագրով իր ընդգրկուն բանախոսության ժամանակ:

Անշուշտ, մեծ է գայթակղությունը՝ շարադրելու աշխարհաքաղաքականության դոկտորի բանախոսությունն ամբողջությամբ՝ մանավանդ, որ մեր քաղաքագիտական միտքն այսօր չի գեներացնում այսպիսի դիսկուրսներ, սակայն սահմանափակվենք որոշ մտքերի ներկայացմամբ, որոնք ծնվեցին բանախոսությանը ներկա լրագրողների, արվեստագետների, հետազոտողների հարցերից և որոնք առավել հետաքրքրական կարող են թվալ:

Երկրների աշխարհագրությանն ու աշխարհաքաղաքականությանը վերաբերող հարցադրմանը պատասխանելիս Ֆրեդերիկ Էնսելն ասաց.

«...Ես հետազոտել եմ մի երկիր, որը գրեթե անհնարին աշխարհագրություն ունի: Գործնականում անհնարին՝ գոյատևելեու համար: Առավելևս՝ տարածաշրջանային մեծ իշխանություն ձեռք բերելու համար: Խոսքը Իսրայել պետության մասին է:

Աշխարհագրությունից անդին կա, այսպես կոչված, գորշ նյութը՝ խելքը, խելացիությունը և այն ինձ համար հոմանիշ է ադապտացիային՝ բոլոր իրավիճակներում ադապտացիա գաղափարներին, դժվար աշխարհագրություններին, ուրիշներին, հարևաններին:

Այս տեսանկյունից չկա վատ աշխարհագրություն: Կա՝ խելք:

Ընդունում եմ, որ Հայաստանի աշխարհագրությունը բավական անբարենպաստ է:

Անբարենպաստ է բնական ռեսուրսների առումով, հարևանության առումով, բայց ես հաճախ ասում եմ, որ այն ցամաքային ճանապարհը, որն Իրանը կապում է Ռուսաստանին Արաքսի վրայի մի կամրջով, Մեղրու միջանցքով, մի փոքր մասն էլ`Վրաստանով, շատ կարևոր արտերիա է, եթե հաշվի առնենք Իրանի և Ռուսաստանի միջև փոխանակումների ծավալը:

Հայաստանը խաչմերուկ է, թե՞ ոչ: Ես միշտ խուսափում եմ խաչմերուկ բառից: Իհարկե, դասեր չեմ տալիս, բայց կարծում եմ, որ Հայաստանի նման երկրի համար բարձր տեխնոլոգիաների վրա հիմնված տնտեսության զարգացումը իրական և լուրջ անհրաժեշտություն է:

Դիտարկենք  նաև Ռուանդայի  աշխարհագրությունը:

Ես շատ լավ գիտեմ Ռուանդայի աշխարհագրությունը, տնտեսությունը. քաղցր կարտոֆիլ, բանան, թեյ, սուրճ և ոչ մի ելք դեպի ծով, ինչպես Հայաստանը: Եվ հարևաններ, որոնք երբեմն շատ բուռն են:

Իսկապես, չկա վատ աշխարհագրություն: Կան առավել կամ պակաս բարենպաստ աշխարհագրություններ, բայց ծայրահեղորեն վատ աշխարհագրություն չկա:

Հայաստանն, անկասկած, ստիպված է բավական երկար ժամանակ պահպանել իր ալյանսը Ռուսաստանի հետ: Եվ ոչ միայն իր աշխարհագրությունից ելնելով:

Չեմ ասում հարատև, հավերժ, որովհետև ոչինչն հավերժական չէ: Ուժային հարաբերությունները շատ արագ են փոփոխվում:

Ես, օրինակ, չգիտեմ, թե դեռ որքա՞ն ժամանակ Թուրքիան կմնա ՆԱՏՕ-ի ներսում: Չգիտեմ, արդյոք Թուրքիան կմնա՞ որպես միասնական պետություն: Չգիտեմ: Եվ եթե այդպես չլինի, չգիտեմ, արդյոք ներկա՞ կլինեք անկախ Քուրդիստանի ծնվելուն:

Իրանի և Ռուսաստանի հետ լավ հարաբերություններ պահպանելը, կարծում եմ, կարևոր է, բայց դա չի խանգարում, որպեսզի Հայաստանը փորձի գրավել աշխարհը:

Փոքր պետություններ, որոնք դժվար աշխարհագրություն ունեն, դեպի դուրս պրոեկցիան արել են տնտեսական, դիվանագիտական, միջոցներով: Նորից դիտարկենք Իսրայելի օրինակը: Սփյուռքը ևս կարևոր է և կարևոր դեր է խաղացել, այդ թվում թե Իսրայելի, թե Ռուանդայի դեպքում:

Այս միջոցով ինչ-որ առումով խուսափում ենք բարդ աշխարհագրությունից...»։ 

Անդրադառնալով ազգային ինքնությունների, դրանց պահպանման, տարածքի և ինքնիշխանության խնդիրներին, Ֆրեդերիկ Էնսելն ասաց.

«...Չեմ կարծում, թե ինքնությունները վերացրել ենք: Կա, օրինակ, ֆրանսիական ինքնություն: Ես ինձ ֆրանսիացի եմ զգում: Ես այն ճանաչում եմ:

Որոշ առումով կա նաև Եվրոպական ինքնություն: Բայց, այո, կա կամք՝ կառավարել իշխանությունների մրցակցությունները այլ կերպ, քան ուժն է: Եվ դա նշանակում է՝ ամրապնդել այն, ինչը մեզ մերձեցնում է՝ փոխանակ անընդհատ հիշեցնելու այն, ինչը մեզ բաժանել է: Սա, կարելի է ասել, ինքնության նոր մոտեցում է:

Կրկին ինքնությունների գաղափարների վերելք կա այն պետություններում, որոնք, հիմնականում անտեսված են եղել: Համենայնդեպս՝ իրենք այդպես են զգացել:

Իմ մոտեցումն է՝ կանոնավոր կերպով մերժել ռազմական հակամարտության գնալը հենց ինչ-որ խնդիր է ծագում, և ունենալ հնարավորինս կամք՝ պահպանելու կայունության որոշակի ձեռքբերումները ոչ միայն եվրոպայում, այլև՝ ողջ աշխարհում:

Եվ վերջապես պետք է հասկանալ, որ մշակույթների առաջխաղացումը, տարածումը նույնպես ինքնության մաս է...»:

Տարածքը կարևոր է, անշուշտ, բայց կարևորը բնակչությունն է: Ի՞նչ արժեքներ ունի այդ բնակչությունը: Արդյոք միավորվա՞ծ է, կապվա՞ծ է տարածքին և՝ ո՞ր տարածքին: Ո՞րն է այդ բնակչության դեմոգրաֆիան:

Սա Հայաստանի, ինչպես և աշխարհի բազմաթիվ երկրների համար շատ կարևոր, առանցքային խնդիր է:

Եթե հաշվի առնենք երկրի տարածքը և դեմոգրաֆիան, երկուսն էլ Հայաստանում շատ համեստ են, բայց դրա համեմատ՝ Հայաստանը շատ լուրջ կշիռ ունի աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից, շատ հետաքրքիր է և օբյեկտիվորեն գտնվում է հետաքրքիր տարածաշրջանում:

Ֆրանսիացի փիլիսոփան ասում է, որ ազգը նույն հոգին է, հոգևոր սկզբունք, ամենօրյա պլեբիսցիտ: Եթե ունեք մի հասարակություն, որը ձուլված է իրար հետ, կապված է, բնականաաբար, պետք է ունենա սուվերեն տարածք, բայց սուվերենության որակն է, որ շատ ավելի կարևորէ, քան՝ դրա չափը...»:

Պատասխանելով այն հարցին, թե խոսվում է քաղաքական ինստիտուտների և ոչ թե աշխարհագրության կամ ռեսուրսների կարևորության մասին, իսկ Էնսելը, այնուամենայնիվ, խոսում է աշխարհագրությունից ու ռեսուրսներից, աշխարհաքաղաքականության դոկտորն ասաց.

«...Եթե իսրայելցիներին հարցնեք, թե քաղաքական հաստատությունները որքանո՞վ են կարևոր իրենց համար, նրանք կծիծաղեն ձեզ վրա: Նրանք պառլամենտը համարում են ծաղրածուների ֆորում: Չեմ չափազանցնում: Նրանց բնակչությունն այդպես է կարծում: Քաղաքական գործիչները նրանց կարծիքով ծաղրածուներ են:

Գերագույն դատարանը բացարձակապես չի ընդունվում կրոնականների կողմից, որոնք շատ են:

Միայն բանակն է, որը ժողովրդի բանակն է, բոլորի բանակը և բանակի հարցում է, այո, որ կա արժևորում: Որպես հաստատության արժևորում: Բայց մյուս հաստատությունները, նույնիսկ ֆինանսական հաստատությունները, ըստ էության, կամ դիվանագիտական հաստատությունները՝ բուն իսրայելցիների աչքին կայուն չեն, ուժեղ չեն:

1949-ի մարտի 5-ին, երբ Իսրայելը նոր էր ծնվել, մի քանի ամիս առաջ, վերջին պայմանգրի ստորագրումից մի քանի ժամ առաջ նա զինվորներ ուղարկեց՝ գրավելու համար մի տարածք՝ Էլաթը, որը նույնիսկ գյուղ չէր, երեք բեդուինների վրան էր, բայց որը շատ փոքրիկ մի ելք էր դեպի Կարմիր ծով: Այնտեղ կա ինը կիլոմետր ափ Եգիպտոսի ու Հորդանանի միջև: Սա աշխարհագրություն է:

Այդ ինը կիլոմետրը հնարավորություն տվեց Իսրայելին՝ ստանալ, ինչպես իրենք են ասում, երկօվկիանություն: Այսինքն երկու ելք դեպի ծով:

Արդյոք վաղն այն բաց կլինի՞ Իսրայելի առաջ, չգիտենք, բայց Իսրայելի նավերը կարող են մինչև Չինաստան ու Ճապոնիա գնալ և վերահսկել նեղուցն ու ամբողջ տարածքը: Սա աշխարհագրություն է:

Չեմ խոսում ջրային ռեսուրսների մասին, որոնք հնարավորինս կառավարում են իսրայելցիները...»:

Խոսելով այն տեսության մասին, որ տրանսնացիոնալ կորպորացիաներն ավելի ուժեղ են այսօր, քան պետությունները, ֆրանսիացի քաղաքագետն ասաց.

«...Երբ ինձ ասում են, թե ֆինանսական հաստատությունները կամ ոչ կառավարական կազմակերպություններն ավելի շատ իշխանություն ունեն, քան որոշ պետություններ, ես միշտ պատասխանում եմ, որ նրանք ավելի շատ իշխանություն ունեն, քան որոշ պետություններ, որոնք իշխանություն չունեն:

Ոչ ավելի շատ իշխանություն, քան Ֆրանսիան և Ռուսաստանը, այլ ավելի շատ իշխանություն, քան, օրինակ, Զիմբաբվեն: Ինչո՞ւ: Ոչ այն պատճառով, որ Զիմբաբվեն պետություն է, այլ՝ որովհետև Զիմբաբվեն թույլ է: Հակառակ կերպ դիտարկենք հարցը: Վերցնենք մի համեստ, ոչ կառավարական կազմակերպություն: Այն ավելի քիչ իշխանություն կունենա, քան Զիմբաբվեն: Ոչ՝ այն պատճառով, որ այն կազմակերպություն է, այլ որովհետև՝ թույլ է: Այլ կերպ ասած՝ ոչ թե բնույթով (պետություն կամ հաստատություն) է պայմանավորված թուլությունը, այլ՝ ներսում ուժեղ կամ թույլ լինելու կամքով և ունակությամբ:

Ու չնայած այս ամենին, ես շարունակում եմ կարծել, որ պետությունները կարող են շատ լուրջ կշիռ ու ազդեցություն ունենալ ոչ կառավարական կազմակերպությունների վրա: Վաղը, եթե ամերիկյան որևէ մի նախագահ ցանկանա փակել Ֆեյսբուքը, նա կարող է այդ անել, բայց ֆեյսբուքը չի կարող թուլացնել ԱՄՆ-ն...»:

Որտե՞ղ է սահմանը ազգային ինքնությունների և գլոբալիզացիոն երևույթների պայքարի և արդյոք որևէ մեկը դրանցից հաղթելո՞ւ է հարցի շուրջ խոսելիս (այս հարցը «ՀԱՅԵՐ» մեդիահարթակինն էր), քաղաքականության գուրուն ասաց. 

«...Աստվածաշնչում է ասվում, որ վերջինները առաջին կլինեն: Շնորհակալություն չեմ հայտնում Ձեզ, որ այդ հարցը տվեցիք:

Գլոբալիզացիային, ասել է թե՝ փոխանակումներին, ես հավատում եմ: Այն Հռոմում արդեն տեղի ունեցել է: Մենք գլոբալիզացիայի առաջին ականատեսները չենք: Այսօր պարզապես առաջին անգամն է, որ այն ողջ մոլորակին է վերաբերվում:

Իհարկե, ժամանակին հռոմեացիները մտածում էին, թե իրենց կայսրությունից անդին ոչինչ չկա, և աշխարհը գլոբալացված է:

Առաջին անգամը միշտ շատ նյարդայնացնող է:

Արտադրանքի գլոբալացում, այո, կլինի, թեև կան տարածքներ, որոնք անկլավային են, որոնցում դրսից բերված արտադրանք առանձնապես շատ չկա, Wi-Fi չկա և այլն:

Դեպի ընդհանուր գլոբալացում, այո, գնում ենք:

Բայց ես չեմ հավատում և չեմ հավատա գլոբալացման մեջ ունիֆորմիզացիային, մշակութային ինքնությունների միատեսականացմանը:

Նախ՝ չեմ կարծում, թե ցանկալի է դրան պարտադրված գնալ:

Ինչո՞ւ պետք է ամբողջ աշխարհում մենք պարտադված լինենք՝ ունենալու նույն հագուստները, որոնք համազգեստի նման կլինեն: Ինչո՞ւ պետք է պարտադրված լինենք՝ ուտելու նույն բաները, կամ խոսելու նույն լեզվով:

Մենք կլոններ չենք:

Երբեք պատմության մեջ չի եղել կոլեկտիվ, զանգվածային ցանկություն` միանգամայն նմանվել այլ բնակչության, այլ քաղաքակրթության:

Ես չեմ հավատում ինքնությունների գլոբալացմանը: Փոխարենը՝ հավատում եմ, և դա ինձ անհանգստացնում է, որ ինքնությունները՝ որպես գործիք, հնարավոր է օգտագործել: Ինքնությունների գործիքայնացում հնարավոր է և դա մտահոգիչ է:

Ինքնությունն այն է, ինչ մեզ դարձնում է մարդկային՝ այլ մարդկանց ու կենդանիների հանդեպ:

Բարեբախտաբար, ինքնություններ կան և դրանք պետք է պաշտպանել:

Ուղղակի պետք չէ դրանք օգտագործել քաղաքական նպատակներով:

Հ.Գ.

Ֆրեդերիկ Էնսելը Երևանում էր Հայաստանում Ֆրանսիայի դեսպանության հրավերով, «Գաղափարների գիշեր» բացառիկ հետաքրքիր միջազգային օրվա առթիվ, որի այս տարվա թեման էր «Ներկային դեմ հանդիման», և

որը ենթադրում էր գաղափարների ու գիտելիների ազատ փախանակում,   գիտելիքների արդի վիճակի բացահայտում, ունկնդրում բոլոր նրանց, ովքեր աշխարհում առաջ են մղում գաղափարներ, փոխանակում են մտքեր մեր ժամանակի ամենախոշոր մարտահրավերների շուրջ՝ Դակարից մինչև Լոս Անջելես, Բրյուսելից մինչև Բուենոս Այրես, Կատմանդու, Փարզիզ, Երևան...