Թվում էր, թե Արմեն Դարբինյանին ճանաչում եմ «անհիշելի ժամանակներից»:

90-ական թվականների սկզբին, երբ հեռուստատեսությունում էի, բազմաթիվ ծանր աշխատանքային օրեր ենք անցկացրել կենտրոնական բանկի նախագահի առաջին տեղակալ Արմեն Դարբինյանի հետ: Ծանր օրեր էին, ազգային դրամը նոր էր մտնում շրջանառության մեջ, անթիվ, անհամար խնդիրներ կային ու նա միշտ պատրաստակամ էր՝ ահռելի զբաղվածության պարագայոմ անգամ, դրանք մեկնաբանել հանրության համար:

90-ականների վերջերին, երբ նա վարչապետ էր, հրապարակավ շատ կոշտ անդրադարձել եմ Արմեն Դարբինյան վարչապետին ու նրա կառավարության քայլերին:

Արմեն Դարբինյան ռեկտորի ղեկավարած հայ-ռուսական համալսարանին թեպետ անդրադառնալու առիթներ չեմ ունեցել, բայց միշտ հեռակա հիացել եմ նրա ստեղծած հաստատությամբ, ուշադիր հետևել եմ գիտնականի նրա գործունեությանն ու մտածող մարդու նրա մտորումներին:  

Բայց այսքան «ճանաչելուց» հետո անգամ, նրա հետ հարցազրույցին, այնուամենայնիվ, սովորությանս համաձայն, երկար ու խստապահանջորեն նախապատրաստվել էի, թեպետ չէի կարծում, որ Արմեն Դարբինյանին նորից ճանաչելու առիթ կունենամ:

Զրուցեցինք ուղիղ վեց ժամ: Զրուցեցինք ընտիր թեյի սեղանի շուրջ: Ու պիտի խոստովանեմ, որ Արմեն Դարբինյանին ճանաչեցի նորից: Գուցե՝ իմ ճանաչած մարդու գույներով, երանգներով, ուրվագծերով, բայց՝ նորից:

Ես վախեցա, որ մեր շատ երկար, բայց հետաքրքիր զրույցը հնարավոր չլինի ամբողջությամբ ներկայացնել ու վախս արդարացված էր: Երբ սկսեցի աշխատել նյութի վրա, հասկացա, որ այն ներկայացնելու եմ երկու մասով: Եվ այսպես՝ մաս առաջին:

Սովորաբար հարցնում եմ. անկեղծ ենք չէ՞ խոսելու:

Արմեն Դարբինյանն ասաց. «Իհարկե, բացարձակ, բացարձակ»:   

-Ուզում եմ սկզբում հարցնել՝ դժվար չէ՞ր, արդյոք, 34 տարեկանում թողնել վարչապետի պաշտոնն ու գնալ համալսարան, դիսկոմֆորտ չունեի՞ք, բայց այդ հարցի շուրջ խոսենք մի քիչ ավելի հետո: Հիմա ուզեցի խոսել հարուստ և աղքատ երկրների տեսության շուրջ: Գիտեք, վստահաբար, հայտնի ու մոդեռն տեսությունը, որը, եթե ընդհանրացնենք, ստացվում է, որ աղքատ են այն երկրները, որոնք տոտալիտար են և հարուստ են այն երկրները, որոնք ժողովրդավարական են: Մենք աղքատ ենք, որովհետև տոտալտա՞ր ենք:

- Նախ ասեմ. ես չեմ համարում, որ մենք աղքատ ենք: Ես նույնիսկ ճիշտ չեմ համարում, երբ մակերեսայնորեն ասում են, թե Հայաստանն աղքատ է, զուրկ է ռեսուրսներից, չունի բնական պաշարներ և այլն: Անգամ սա ճիշտ չեմ համարում: Այդպես չէ: Մենք ունենք ոսկի, ունենք արծաթ, պլատին, պղինձ, մոլիբդեն և այլն: Մոլիբդենի պաշարով մենք աշխարհում յոթերորդն ենք: Մենք նաև քար ունենք:

Երկրորդը, մենք որպես ազգ, շատ հարուստ ենք մեր արժեքներով, մշակույթով, պատմական փորձով: Մենք աղքատ չենք:

Երրորդը, այո մենք պատմականորեն իրավաչափ կերպով հայտնվեցինք շատ դաժան պայմաններում: Փլուզվեց կայսրությունը և այն հարստությունը, այդ թվում նաև՝ տնտեսական, որը կուտակված էր մեր երկրում, մեկ ակնթարթում փոշիացավ: Ուղղակի ոչնչացավ այդ հարստությունը, որովհետև մեր գործարանները, տնտեսական ենթակառուցվածքներն իմաստ ունեին, երբ լայն տնտեսական համակարգի մեջ էին, բայց, երբ համակարգն ինքը փլվեց, այդ հարստությունը դարձավ իմաստազուրկ, և մեկ ակնթարում կորցնելով այդ հարստությունը, մենք հայտնվեցինք համակարգից դուրս:

Որպես երկիր, այդ պահի դրությամբ մենք ունեինք զրո դոլար արտաքին ռեզերվներ, պահուստներ: Մենք ի՞նչ պիտի անեինք նման ստարտային պայմաններով, այն էլ վերահաս պատերազմական իրավիճակում, որ չենք արել: Եվ արդյոք հնարավո՞ր էր ակնկալել, որ մենք միանգամից, որպես անկախ պետություն, կհայտնվենք բարգավաճող մի միջավայրում: Ոչ: Բնական էր, որ պարտադրված պատերազմը շատ մեծ վնաս պետք է հասցներ: Հետո եկավ հետպատերազմական ժամանակաշրջանը, տնտեսության միլիտարիզացիան, բանակի ընդլայնումն ու բանակի շահերի սպասարկումը: Չէ՞ որ այն արվում է յուրաքանչյուրիս, քաղաքացիական տնտեսության և տնտեսական համակարգի հաշվին: Բանակն օդի՞ց չի պահվում, չէ: Այն ռեսուրսները, որ գնում են բանակի պահպանմանը կամ արդիականացմանը, կարող էին չէ՞ գնալ շատ ավելի քաղաքացիական ոլորտներին՝ նույն կրթությանը,  գիտությանը, մշակույթին և այլն: Մենք ապրում ենք նման իրավիճակում և մեր ազգային արժանապատվության խնդիրն է. որպես ազգ մենք պետք է զիջե՞նք, թե, այնուամենայնիվ, որպես ազգ մեր արժանապատվությունը պետք է պահպանենք:

Մենք ավելի աղքատ չենք, քան մեզնից շատ ավելի լավ պայմաններում ապրող երկրները, որոնք չունեն ընթացիկ պատերազմ, ընթացիկ խնդիրներ, որոնք չունեն պրոբլեմներ իրենց հարևանների հետ: Մենք ավելի վատ չենք ապրում, քան այն երկրները, որոնք կայսրության փլուզումից հետո չունեցան մեր խնդիրները: Ավելին, մենք շատ իմաստով երբեմն շատ ավելի լավ ենք ապրում, քան նրանք: Կարո՞ղ էինք ապրել ավելի լավ: Այո, բնականաբար: Կարո՞ղ էինք ունենալ ավելի լուրջ կամ ավելի զգալի արդյունքներ: Այո, բնականաբար:

- Ուրեմն, այնուամենայնիվ, թերացել ենք:

- Այո: Բազմաթիվ իմաստներով, այո, թերացել ենք, բնականաբար: Բայց ի՞նչ ենք հասցրել անել այս քսանվեց տարվա ընթացքում: Գուցե այսպե՞ս նայենք: Հասցրել ենք ստեղծել պետություն: Ինչում ենք թերացե՞լ: Թերացել ենք նրանում, որ ինստիտուցիոնալ առումով հասարակությունը չենք հասցրել պետության մակարդակին, որ պետությունն ավելի ուժեղ է, քան՝ հասարակությունը, և պետությունն այդ ուժը զգալով սկսել է ճնշել հասարակությանը: Մենք, որպես հասարակություն, պետականաստեղծ, պետականակերտ ժամանակահատվածը, կարծես թե, անցել ենք, բայց դրա հետ մեկտեղ, այսօր ունենք, ինչպես ասում են, «Ազգի կառուցման» (Nation-building) խնդիր: Այդ պետականությունը պաշտպանող, այդ պետականության սուբյեկտ համարվող ազգը և քաղաքացին ստեղծելու խնդիր:  Այդ խնդիրը չենք լուծել:

- Մի պահ թողնենք «Ազգի կառուցման» խնդիրը: Այնուհանդերձ, տոտալիտար լինելու և ժողովրդավարական լինելու ու դրանով պայմանավորված՝ աղքատ ու հարուստ լինելու խնդրից հեռացանք:

- Չհեռացանք: Ուղղակի, այնպես չէ, որ ես Աճեմօղլուի հայտնի տեսության հետ ամեն ինչում եմ համաձայն: Դա չի կարելի ընդունել որպես պոստուլատ: Այսօր, ժամանակակից պատմության մեջ շատ տարբեր են օրինակները: Փայլուն օրինակ է Ղազախստանը: Չի կարելի, չէ՞, ասել, որ այնտեղ իմպլիմենտացված է դեմոկրատական համակարգ: Ընդհակառակը, դասական ավտորիտար համակարգ է: Ղազախստանը երբեք չի կարելի համարել, չէ՞, «Ձախողված պետություն» (Failed state): Կլասիկ տեսության մեջ պետք է համարես «Ձախողված պետություն», որովհետև դեմոկրատական արժեքներով չի ղեկավարվում, բայց մենք տեսնում ենք, որ ավտորիտար ճանապարհով զարգացող ազգն անցնում է «Ազգի կառուցման» ճանապարհ, ազգակերտման շատ լուրջ գործընթաց է գնում այնտեղ: Ղազախստանը «Ինստիտուցիոնալ կառուցում» (Institutional Building) է անում, դրա հետ մեկտեղ ազգը բարձրացնում է և մերիտոկրատիայի որոշակի համակարգ է սահմանում: Այնտեղ կառավարության անդամները, գործակալությունների ղեկավարները և այլն, բոլորը երիտասարդ մասնագետներ են, պրոֆեսիոնալներ, առնվազն մեկ լեզվի տիրապետող, լայն մտահորիզոնով: Ամեն ինչ սկսեցին մայրաքաղաքի տեղափոխումից, ամենաբարձր դրոշը դնելուց և այլն: Նա ստիպում է քեզ, ազգի ներկայացուցչիդ, որպեսզի հասկանաս, թե որն է արժեքը՝ որպես պետության արժեք:

Ես շատ լավ ծանոթ եմ ղազախական համակարգին: Մալազիան նույն ճանապարհով է գնացել: Սինգապուրը նույն ճանապարհով է գնացել: Նույն ճանապարհով՝ ավտորիտար իշխանություն, բայց ավտորիտար իշխանության տակ մերիտոկրատիայի համակարգ՝ կրթություն, գիտություն, կրթված, ուսյալ մարդկանց առաջ տանելու գործընթաց և այլն: Մերիտոկրատիան ի՞նչ է նշանակում: Այն, որ ուսյալ մարդուն ես առաջ տանում և ամբողջ ազգով նպաստում ես ուսյալ մարդու առաջխաղացմանը: Շատ կարևոր հանգամանք, որը մենք չենք արել: Մենք կարող ենք հարյուր անգամ ավելի դեմոկրատ լինել, բայց եթե ուսյալ մարդուն առաջ չես տանում, դեմոկրատիան միշտ չէ, որ բերում է լավագույն դրսևորումների: Այսօր Մոլդովան՝ նախկին կայսրության ամենադեմոկրատական երկիրն եմ ես համարում: Ի՞նչ է, Մոլդովան մեզնից լա՞վ է ապրում: Վատ է ապրում: Մեկ շնչին ընկնող  համախառն ներքին արդյունքով ավելի պակաս են մեզնից: Նաև՝ կոնֆլիկտներով և անհասկանալի իրավիճակներով:  Քաղաքական կառավարումով էլ մեզանից հետ են, բայց շատ ավելի դեմոկրատական երկիր են:

Այսինքն Մոլդովան՝ մի կողմից, որպես դեմոկրատական երկիր, այսօր «Ձախողված պետություն» է, միանշանակ, մյուս կողմից Ղազախստանը՝ որպես ավտորիտար երկիր, «Ձախողված պետություն» չէ, այլ հակառակը, բայց զարգացող երկիր է: Սինգապուրը, Մալազիան օրինակներ են, որը կարելի է ընդօրինակել: Ղազախներն ընդօրինակել են:

Ադրբեջանը չի գնում այդ ուղղությամբ, գուցե՝ ի բարեբախտություն մեզ, կոռուպցիայի մակարդակը շատ բարձր է այնտեղ, բայց փորձում են ղազախների օրինակը ներդնել:

Մեր երկրին դառնալով պետք է ասեմ, որ ունենալով գործող պատերազմական օջախ, հնարավոր չէ խոսել մաքուր դեմոկրատական համակարգից և հնարավոր չէ ազատ դեմոկրատական համակարգ ստեղծել մի երկրում, որը կարիք ունի բավական լուրջ միաբևեռ իշխանության: Այդ իմաստով, ես միշտ դեմ եմ եղել խորհրդարանական կառավարման համակարգին, միշտ դեմ եմ եղել և հիմա էլ դեմ եմ: Ես չեմ համարում, որ խորհրդարանական համակարգը մեր երկրի համար, այսօր, այս պահին, այս իրավիճակում գտնվող երկրի համար ճիշտ էր:

- Վերադառնանք «Ազգի կառուցմանը»: Արդյոք մեր պատմությամբ, մեր մշակույթով, մեր ժառանգությամբ ազգն է՞լ պետք է գնա «Ազգի կառուցման» ճանապարհով: Ազգային խտրականության հարց չեմ բարձրացնում, ուղղակի ղազախների համար «Ազգի կառուցումը» գուցե, բնականոն ճանապարհ է: Բայց, մեզ համար է՞լ:

- Անպայման: Անպայման: Պարտադիր պետք է գնանք: Մենք, մեծ հաշվով, կայսրության փլուզումից հետո հայտնվեցինք այն նույն իրավիճակում, ինչում հայտնվեցին այն ազգերը, որոնք չունեն պատմական այդ ժառանգությունը: Բայց ժառանգությունը մի բան է, ազդակները՝ մեկ այլ: Մենք, կարծում եմ, մոռացել ենք, որ ունենալով այդ ժառանգությունը, այդ փորձառությունը, քսանվեց տարի առաջ, այնուամենայնիվ, պատրաստ չէինք պետականաստեղծ ազգ, պետականակերտ ազգ լինելուն: Անկախ մեր պատմությունից, մեր պատմական, մշակութային արժեքներից, մենք, կարծում եմ, այնպես չէ, որ դրան պատրաստ էինք: Ես կարծում եմ, որ այսօր թե՛ ղազախների առջև, որոնք փորձում են ստեղծել իրենց պատմությունը, թե՛ մեր առջև նույն խնդիրներն են դրված:

Գիտեք, այսօրվա սերունդն ավելի է պատրաստ դրան, որովհետև մենք արդեն անկախ պետականության քսանվեց տարվա պատմություն ունենք: 91-ին ավելի վատ էր իրավիճակը, քան՝ այսօր: Այնպես չէ, որ այն ժամանակ շատ լավ էր: Մենք պատրաստ չէինք անկախությանը: Չէ: Պատրաստ չէինք: Եվ իմ, որպես արդեն ազգային կառավարչի, պրոբլեմներից մեկն էլ նրանում էր, որ ես չունեի այն սոցիումը, որն ամբողջապես կլիներ անկախ պետականության կրող, սատարող, պաշտպանող: Չունեի: Ես շատ եմ «ընդհարվել» այն սոցիումին, որն ինձ ասում էր. ինչո՞ւ քանդեցիք երկիրը, ինչո՞ւ փլուզեցիք Սովետը, մենք շատ լավ ապրում էինք:  

- Իսկ գուցե ժամանակին հարկավոր էր մտածել պետականության ստեղծումն ու «Ազգի կառուցումը», հասարակության կառուցումը զուգահե՞ռ անելու, հասարակության ձևավորմանն ավելի ուշադրությո՞ւն դարձնելու, ինքնության խնդիրներն ավելի՞ ընդգծելու մասին:

- Այո, մենք գնացել ենք միայն պետականաստեղծման ճանապարհով: Միասին, զուգահեռ պետք է անեինք:

- Հնարավոր չէ՞, որ արել ենք այնքան, որքան ընդունակ ենք: Ուսյալ նախագահ ունեցել ենք, չուսյալ՝ ունեցել ենք, ամեն կարգի վարչապետ ունեցել ենք՝ պրոֆեսիոնալ, քաղաքական, բանվորագյուղացիական, այսօր էլ՝ դրայվ ունեցող, բայց իրավիճակը չի փոխվել, չի փոխվում:

- Չէ, խիստ համաձայն չեմ, որ այսքանն ենք կարող: Մենք ավելին ենք, քան՝ կանք: Շատ ավելին ենք, քան՝ կանք: Չէ, համաձայն չեմ: Նորից ասեմ, այնպես չէ, որ մենք 91-ին գաղափարախոսապես պատրաստ ենք եղել, պատկերացրել ենք, թե ինչպիսի ստրատեգիական լուծումներ ու ինչպիսի տեսլական ունենք մեր անկախ պետության համար: Երևի անցած քսանվեց տարվա լրջագույն բացթողումն էլ այն է, որ մենք՝ որպես ազգ, այսօր էլ միասնական չենք այդ տեսլականի հարցում: Այլ բացատրություններ ևս կարելի է փնտրել, բայց, այո, որևէ բացատրություն չի արդարացնում այս իրավիճակը: Այո, բարդ է: Արևելահայեր, արևմտահայեր, սփյուռք: Ասում են սփյուռքը չի վստահում իշխանությանը: Այդպես չէ: Սփյուռքը չի վստահում արևելահային, և՝ հակառակը: Այնպես չէ, որ սփյուռքը չի վստահում միայն իշխանավորին:  Ընդհանրապես միմյանց չենք վստահում, որովհետև այլ արժեհամակարգերում ենք ապրել, ապրում և այլն: Մենք այսօ՛ր պետք է կերտենք այն, ինչ չենք կերտել: Երբ սկսում ենք գնահատել, թե ինչպիսի ակտիվներ ունենք, որ կարելի է միավորել, հասկանում ենք, որ կարող ենք շատ լուրջ արդյունքներ ունենալ:

- Ակտիվներն ունենք, պոտենցիալն ունենք, ամեն ինչ ունենք, չենք կարողացել ու չենք կարողանում: Ինչո՞ւ:

- Մեզ շատ խանգարել է իշխանատենչությունը: Իշխանության վերարտադրման խնդիրն է շատ խանգարել: Հուսամ, որ այլևս չի խանգարելու: Հուսամ, որ այս իրավիճակը մի լրացուցիչ գեներացնող էներգիա կստեղծի, ու մենք վերջապես կփորձենք հավաքագրել մեր ակտիվները և միավորելով կստանանք սիներգետիկ էֆեկտ:

- Բայց շա՜տ հասարկ բաներ չենք կարողացել լուծել: Նույնիսկ տրանսպորտի խնդիրը չենք կարողացել լուծել քսանվեց տարում: Բայց կան չէ՞ կառավարման մոդելներ՝ երկրի, քաղաքի, գյուղի, տրանսպորտի, պետության, տնտեսության, մշակույթի, քաղաքականության կառավարման մոդելներ կան, չէ՞:

- Շատ վատ է, այո, որ չենք կարողացել: Այո, կան մոդելներ, անշուշտ: Մենք այսօր պետք է լյուստրացիայի խնդիրը լուծենք, բայց լյուստրացիա ասելով ես հասկանում եմ այն պայմանը, որ այն մարդկանց, որոնք գիտակցում են անկախության, սեփական երկիր, պետություն ունենալու և ստեղծելու առանձնաշնորհությունը, մենք միայն այդ մարդկանց պետք վստահենք առանձին ոլորտները: Մարդիկ, որոնք ոչ թե իրենց են սիրում այդ պաշտոններում կամ դիրքերում, այլ գալիս են ինչ-որ գործ անելու և ազգային գաղափարներով են տոգորված: Մարդիկ, որոնք զգացել են պատերազմի, երկրի, բանակի շինարարության ամբողջ ցավը, դարդը, պատասխանատվությունը և մեր անկախության սուբյեկտ են: Սա շատ կարևոր է: Պետությունը չէ, որ պիտի անկախության սուբյեկտ հանդիսանա: Մարդն է, քաղաքացին է առաջին հերթին: Եթե ունենանք քաղաքացի անկախության սուբյեկտ, այդ պարագայում պետությունն ուժեղ կլինի: Այսօր նման սուբյեկտ իրենց պատկերացնում են միայն նրանք, ովքեր պայքարել են երկրի համար, ովքեր կռվել են, ովքեր կռիվ են տվել, ովքեր ստեղծել են ինչ-որ բան և մասնակցել են պետական շինարարությանը: Նրանք հասկանում են դրա ղադրը, կոպիտ ասած: Նրանք, ովքեր չեն մասնակցել, չեն հասկանում: Մենք հասարակության մեջ այսօր ունենք այդ տարանջատումը:

Մեր լյուստրացիան ազգային գաղափարներով տոգորված մարդկանց պետք է բացահայտի, ոչ թե այն, ինչ, սովորաբար նկատի ունենք լյուստրացիա ասելով: Մենք այդ մարդկանց կորցրել ենք:

Անկեղծ ասեմ, շատ քիչ են այն պետական այրերը, որոնք ազգային կերպարներ են: Սա է մեր խնդիրը և, անկեղծ լինենք,  ոչ ոք մեզ չի խանգարում այդ խնդիրը լուծել:

- Դուք շատ հետաքրքիր արժեքների համակարգ եք սահմանել համալսարանում. ազատություն, արդարություն, սեր, համերաշխություն, ստեղծարարություն, արժանապատվություն, իմացության և անհատականության զարգացում: Ինչո՞ւ պետության մեջ չկարողացանք այս արժեքներով առաջ գնալ:

- Այո, այդ արժեքները պետք է տարածվեն ողջ երկրով մեկ: Ինձ հնարավորություն է ընձեռվել այստեղ, համալսարանում սահմանել, և կիրառել այդ արժեքները և ես այն անում եմ: Ես այն անում եմ, որ դուրս գա այս սահմանափակ տարածքից և տարածվի: Ու, բնականաբար, տարածվում է: Ես համոզված եմ, որ մի քանի հայրենասեր մարդ մեր երկիրը կարող են բոլորովին այլ երկիր դարձնել: Սակայն, այսօր էլ դժգոհ չպետք է լինենք: Չասենք, որ դժգոհ ենք: Մենք ավելի վատ վիճակում չենք, քան շատ-շատերը, որոնք ունեն կամ ունեցել են նույն մեր քսանվեցամյա պատմությունը: Մենք կարո՞ղ էինք լինել անհամեմատ ավելի լավ վիճակում: Այո: Բայց չպետք է նստենք ու դժգոհենք:

- Վերադառնամ այն հարցին, որ ամենասկզբում էի ուզում տալ. դժվար չէ՞ր, արդյոք, 34 տարեկանում թողնել վարչապետի պաշտոնն ու գնալ համալսարան, դիսկոմֆորտ չունեի՞ք:

- Դիսկոմֆորտ երևի լինում է այն ժամանակ, երբ համարում ես, որ վարչապետությունը կամ ցանկացած այլ պաշտոն քեզ տրված է Աստծո կողմից, Աստծո պարգև է, երկնային մանանա, որ իջել է քո գլխին: Ես նման ընկալում երբեք չեմ ունեցել, փառք Աստծո: Երևի ծնողներիս ու դաստիարակությանս եմ պարտական, որ իշխանությունը չեմ ընդունել որպես Աստծո առանձնաշնորհյալ նվիրում, ինձ չեմ ընկալել որպես Աստծո կողմից նշանակված մարդ:

Վարչապետությունը թողնելիս Ձեր գործընկերները նկատեցին, որ ես ժպտալով եմ թողնում իշխանությունը:  Իհարկե, ժպտալով կթողնեի, որովհետև լինելով գաղափարական մարդ, պետական պաշտոնում իմ առաքելությունը տեսել եմ իմ գաղափարների լայն տարածման հնարավորության մեջ:

Եթե տեսել եմ, որ հնարավոր չէ տարածել կամ զարգացնել այն գաղափարները, կամ պետության, տնտեսության զարգացման այն կոնցեպտները, որ ունեմ, ինքնանպատակ չեմ մնացել իշխանությունում:

Ես ոչ թե իշխելու, այլ կառավարելու կողմնակից եմ եղել միշտ: Ես ինձ միշտ կառավարիչ եմ համարել: Երևի հեշտ է եղել տեղափոխվել ակադեմիական ոլորտ, որովհետև ես իշխանություն մտել եմ, որպես այդպիսին, որպես գաղափարական պրոֆեսիոնալ:

- Վազգեն Սարգսյանի կառավարությունում է՞լ գաղափարական պրոֆեսիոնալ էիք:

- Վազգեն Սարգսյանի կառավարությունում ընդգրկվելս շատ հետաքրքիր պատմություն է: Ես հեռուստատեսությամբ եմ իմացել, որ Վազգեն Սարգսյանի կառավարության անդամ եմ: Ընդհանրապես, իմ փոխհարաբերությունները Վազգենի հետ շատ դինամիկ զարգացում են ապրել ժամանակի մեջ: Ուժային թևի համար ես խորթ մարդ էի: Մի քանի, ասենք, «անվանարկող թերություն» ունեի: Առաջինը՝ «աչկարիկ» էի, իր գրքերի մեջ մնացած տղա, ենթադրաբար, կրակել չգիտեի և այլն: Վազգենը թեև գիտեր, որ 90-ականների սկզբներին ես Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հատուկ հանձնարարություններն եմ կատարել Մոսկվայում և շատ բաներից տեղյակ էր, բայց, այնուամենայնիվ, տղամարդկային վստահության աստիճան չկար:

Երկրորդը՝  հայրս սովետական տնօրեն էր, «կարմիր տնօրեններից», բնականաբար, կուսակցական և այլն, և ես «կարմիր տնօրենի» տղա էի: Երրոդրը՝ ես Մոսկվայում ուսում ստացած, մոսկովյան կրթությամբ, մոսկովյան դպրոց անցած մարդ էի և յուրային չէի:

Մինչև մերձեցում, եղբայրացում մեծ ճանապարհ ենք անցել: Դժվար, պրոբլեմատիկ ճանապարհ: Նա պետք է հասկանար, որ ես օգտվողը չեմ, այլ ծառայողն եմ անկախության գաղափարին: Ժամանակ էր պետք դրա համար: Ժամանակ էր պետք, որ նա վստահեր ինձ ոչ թե որպես մասնագետի, մասնագետի խնդիրը չկար, ես դա ապացուցել էի, այլ գաղափարական կողմով, մոտեցումների կողմով և այլն:

Մի անգամ Սևանում էինք, ինքը ֆուտբոլ էր խաղում իր մշտական թիմակիցների հետ, ես էլ հյուրեր ունեի, և ինձ ասացին, որ նախարարը հրավիրում է վարչապետին ֆուտբոլ խաղալու: Ես ասացի, որ կգամ 11 մետրանոցների ժամանակ: Գնացի: Դարպասին կանգնեց իր մշտական դարպասապահը: Թերահավատ էին, որ կխփեմ: Ես էլ ոչ մարզական հագուստով էի: Երբ խփեցի ու գնդակը հայտնվեց դարպասում, Վազգենի վստահությունը կարծես միանգամից մեծացավ: Մյուսը՝ կրակելն էր: Գառնիում էինք: Ես բավական դիպուկ կրակեցի շշերի վրա: Իր համար դա շատ կարևոր էր: Երրորդը՝ մեր այցն էր ԱՄՆ: Ես որպես նախկին վարչապետ շատ էի ուզում, որ իր այցը ստացվի և առավելագույնն արել էի դրա համար: Ինքը շատ զարմացած էր: Երկրի պատվի խնդիր էր, անձի խնդիր չկար, ինձ համար դա շատ կարևոր էր, իր համար էլ էր կարևոր:

Երբ  ձևավորվեց »Միասնություն» դաշինքը, նա ինձ հրավիրեց որպես երրորդը մասնակցելու ընտրություններին: Ես մեժեցի և որպես գաղափարական մարդ պարզ ասացի, որ թե՛ իրենն առանձին վերցրած չեմ հասկանում, թե՛ Դեմիրճյանինն առանձին վերցրած չեմ հասկանում, առավել ևս՝ միասին չեմ հասկանում: Հասկանում եմ, որ քաղաքական շահ կա, կարծես ու շատ լավն է, լավ է հնչում, բայց քաղաքականության տեսանկյունից մենք տարբեր ենք մտածում: Այդ ժամանակ Վազգենի վրա մեծ ազդեցություն ունեին ոչ լիբերալ, ոչ ազատական արժեքների կրողները և այլն:

Ես քաղաքական վերնախավին ասել էի, որ իրավունք ունեմ իմ սեփական կուսակցությամբ մասնակցել ընտրություններին և այդպես դուրս գալ իշխանությունից: Մենք շատ լավ քաղաքական ընտրարշավ անցկացրեցինք, շատ որակյալ քարոզարշավ և, իմ կարծիքով, նաև մենք գրավեցինք շատ պատվավոր տեղ, որը մեզ չապահովեց պաշտոնական տվյալներով մուտք խորհրդարան, որը ես, կարծում եմ, նույնպես ինձ համար այդքան կարևոր չէր: Ինձ համար կարևոր էր, որ մենք ասացինք այն, ինչ պետք է ասեինք:

Բայց Վազգենն ինձ ասեց, որ պետք է լինեմ իր թիմում, որ դուրս չպետք է գամ իշխանությունից: Ես ասցի, որ դա հնարավոր չէ:

Եվ օրեր անց, տանը, հեռուստատեսությամբ լսում եմ, որ ես նշանակված եմ էկոնոմիկայի նախարար: Այդ ժամանակ չկար էկոնոմիկայի նախարարություն, կար ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարություն, որ ես էի միացրել: Փաստորեն, Վազգենը նորից անջատել էր, դարձրել էր առանձին, որ ես լինեմ կառավարության անդամ, և ինձ, առանց իմ համաձայնության և անգամ՝ իմ գիության, նշանակեց: Զանգահարեցի նախագահ Քոչարյանին: Նա ասաց, որ Վազգենը ներկայացրել է, ինքն էլ նշանակել է: Բնական է, խոսակցություն ունեցա նաև Վազգեն Սարգսյանի հետ և այլն: Իր համար կարևոր էր, որ ես լինեմ իր կողքին, իմ կարծիքն ու իմ մոտեցումները լինեն և ես, կարելի է ասել, պայմաններ դրեցի. քանի որ առանց իմ համաձայնության եմ նշանակվել, առավել ևս, որ էկոնոմիկայի նախարարությունը ես եմ փակել և միացրել ֆինանսների նախարարության հետ, չպետք է ստեղծեմ էկոնոմիկայի նախարություն: Կարող եմ լինել կառավարության անդամ, ունենալ երեք օգնականով աշխատակազմ, չխառնվել կառավարության ստրատեգիային, չմասնակցել քաղաքական դիսպուտին, անգամ՝ հարց ու պատասխանին խորհրդարանում և միայն զբաղվել այն հարցերով, որը վարչապետը կգտնի ինձ հարմար: Ինքը համաձայնվեց: Վերջին պայմանը գուցե նաև փրկեց իմ կյանքը, որովհետև ես հոկտեմբերի 27-ին ևս խորհրդարանում չէի:

Կառավարության նիստերին մասնակցում էի: Այնտեղ, որտեղ գտնում էի ինչ-որ բան փոխելու, հարմար վեկտորը գտնելու և այլն, իմ տեսակետը ներկայացնում էի: Սկզբում դրանք հակառակ էին իշխող գաղափարախոսությանը, բայց շատ կարճ ժամանակում Վազգեն Սարգսյանի մոտ տնտեսական քաղաքականության որոշակի արժեքների վերագնահատում եղավ: Եվ, այդ առումով, մեր համագործակցությունը կարող էր շատ բարի պտուղներ տալ, եթե չլիներ ոճրագործությունը, որից հետո ինձ համար անիմաստ էր ուղղակի մնալ իշխանությունում:

- Իսկ Դուք, ընդհանրապես, Մոսկվայից ինչպե՞ս հայտնվեցիք իշխանական բուրգում: Որքան հիշում եմ, այն տարիներին Հայաստանում չէիք:

- Այո, ես մոսկովյան, ինչպես ասում են «ոսկե երիտասարդության» ներկայացուցիչ եմ եղել, սովորել եմ Լոմոնոսովի անվան համալսարանում, ասպիրանտուրայում, պաշտպանել եմ և այլն, ստացել եմ այն տարիներին հասանելի լավագույն կրթությունը: Երկիրը փլվեց այն ժամանակ, երբ ես փնտրտուքների մեջ էի և Մոսկվայում շատ լավ հնարավորություն կար շատ արագ փող վաստակելու: Ես փորձում էի ինձ գտնել տնտեսական դաշտում, բայց ինչ-որ մի պահի, երբ հասկացա, որ արդեն մեր երկիրն անկախության շեմին է, հասկացա, որ չեմ կարող մնալ Մոսկվայում և զբաղվել իմ բարեկեցությամբ: Արդեն հասցրել էի բնակարան գնել, մեքենա գնել, ավտոտնակ գնել, մտածում էի ամառանոց գնելու մասին և այլն, բայց մտածեցի, որ իմ կարիքը կարող են ունենալ Հայաստանում: Ինքս եմ Լևոն Տեր-Պետրոսյանին ասել, որ պատրաստ եմ առանց որևէ հատուցման ծառայել: Ինքս եմ ինձ ներկայացրել առաջին նախագահին: Ասել եմ, որ ֆինանսական, տնտեսական համակարգերի մասնագետ եմ, հատկապես՝ ռեֆորմների, կարող եմ ֆինանսական, տնտեսական համակարգերի ստեղծման հարցերում, միջպետական տնտեսական համակարգերում օգտակար լինել: Ես բավական հանդուգն երիտասարդ էի՝ 25-26 տարեկան: Ասել եմ ցանկացած հարց դրեք ինձ վրա և ես պատրաստ եմ լուծել: Մեկ, երկու այդպիսի խնդիրներ դնելուց և լուծելուց հետո ասացին. դու ի՞նչ ես անում այդտեղ, արի Հայաստան, մենք կարիք ունենք պատրաստված լուրջ մարդկանց և այլն: Ես որպես պրոֆեսիոնալ եմ ներկայացել, որպես քաղաքական գործիչ չեմ ներկայացել:  

Առաջին նախագահն ինձ հավատաց, վստահեց և առաջին մեծ պաշտոնը, որ ինձ տրվեց, Հայաստանի լիազոր ներկայացուցիչն էր ԽՍՀՄ արտաքին պետական պարտքերի հանձնաժողովում: Այդ հանձնաժողովը բաղկացած էր բոլոր երկրների լիազոր ներկայացուցիչներից, հիմնականում նախարարներ էին, որոնք պետք է լուծեին ԽՍՀՄ-ից մնացած պարտքերի խնդիրը: Պետական պարտքեր կային, միջպետական պարտքեր կային և այլն: Կային նաև կոմերցիոն պարտքեր: Դրանց ընդհանուր ծավալը 600 միլիարդ դոլարից ավելի էր: Այդ ժամանակ ես 25-26 տարեկան էի և Հայաստանի լիազոր ներկայացուցիչն էի: Պատկերացնում եք չէ՞: Ինձ նման բան վստահվեց ու կարծում եմ, որ պատվով դուրս եկա, պատվով ներկայացրի երկիրս, ընթացքում բանակցեցինք՝ փարիզյան ակումբ կար պետական պարտքերի, նրանց հետ, լոնդոնյան ակումբ կար կոմերցիոն պարտքերի՝ նրանց հետ և այլն, և ինձ ասացին արի Հայաստան, որովհետև քո կարիքն ունենք:

Եթե վերադառնամ իշխանությունը թողնելու խնդրին ու դիսկոմֆորտին, պետք է ասեմ, որ ես, իհարկե, միշտ ազատ և անբռնազբոս եմ եղել, այդ թվում և իշխանության մեջ, բայց մի պրոբլեմ ունեցել եմ: Իսկապես, ես շատ երիտասարդ էի, որ զբաղեցնում էի պետական բարձրագույն պաշտոններ. 29 տարեկանում կենտրոնական բանկի նախագահի առաջին տեղակալն էի, 31-ում նախարար էի, 33-ում՝ վարչապետ և այլն և 35 չկայի, որ պաշտոնաթող էի: Մի պրոբլեմ ունեի, որ հետագա կյանքս, որն ամբողջությամբ առջևում էր, պետք է համապատասխանաբար վայել կերպով ապրեի: Ես պետք է առաջինն ապացուցեի, ինքս ինձ նաև և ավելի կարևոր էր՝ նաև հանրությանը, որ ես պատահական մարդ չէի. և անելիք ունեմ, և ասելիք ունեմ, և գուցե այն, ինչ չեմ հասցրել անել շատ երիտասարդ լինելու պատճառով, պետք է անեմ:

Բազմաթիվ տարբերակներ ունեի, որոնք, ցավոք սրտի, երկրից դուրս էին: Եվ բիզնես ոլորտից,  և միջազգային կորպորացիաներից  շատ լուրջ առաջարկություններ եմ ստացել, և ֆինանսական առումով, և՝ ստատուսային, բայց ես երիտասարդ լինելով , արժանապատվություն կրելով,  չէ որ դու մեկ անգամ, կարևոր է էլի սա շատ, դու ներկայացնում ես երկիր և ավելի կարևոր է՝ ազգ, արժանապատվության որոշակի բան կա մեջդ, պիտի լինի, համենայն դեպս, մտածում էի, որ իրավունք չունեմ այդ զգացողությունները տանուլ տալու: Ես ինձ չէի պատկերացնում, որ ինչ-որ այլ երկրում ես կհայտնվեմ, ինձ մատնացույց կանեն ու կասեն. «այ, այս տղան եղել է Հայաստանի վարչապետ ու հիմա, ենթդրենք, այսինչ կորպորացիայի շահերին է ծառայում»: Ինձ համար արժանապատվությունից ցածր էր: Միգուցե, ես սխալվում էի: Միգուցե, այսօր էլ եմ սխալվում:

Ես չեմ ասում, որ ես ճիշտ եմ: Գուցե ես սխալ եմ, բայց ես այսօր էլ եմ այդպես մտածում: Կարող է մի տասը տարի հետո այլ կերպ մտածեմ: Մտածեմ, որ կորցրած հնարավորություններ կային, ճակատագիր կար կորսված, որը հնարավոր չէ վերականգնել, մի գուցե տասը տարի հետո մտածեմ, որ սխալ եմ եղել: Բայց, այսօր էլ մտածում եմ, որ ճիշտ եմ եղել: Համենայնդեպս, շատ հետաքրքիր ընտրություն էր ինձ համար:

(շարունակելի)