Ես այլևս քրտնած ապակու վրա տոնածառ չեմ նկարո՜ւմ... Ինքնաթիռ չե՜մ նկարում: Աստղեր չե՜մ նկարում... Եվ առհասարակ, այլևս չե՜մ նկարում... պատուհաններին:

«Հո» չեմ անում շնչովս կրկին ու չեմ նորացնում գլուխգործոցներս՝ ծիծաղելի, ծիծաղելի, ծիծաղելի...

Առաջին պահին այդ զգացումն ավերիչ էր: Բայց փաստ: 

Մետրոյի գնացքի դռները վաղուց փակվել էին, սակայն երերուն ընթացքի մեջ վագոնի պատուհանին նշմարում էի երբեմնի մանուկ կիսադեմս:

Այո, սա Թբիլիսին է: Իմ առաջին ճիչը լսած քաղաքը:

Նրա ականջին դեռ դողում է իմ ձայնը, իսկ սրտում ինձ համար միշտ տեղ կա: Ինչպես ամեն մարդու կյանքում՝ այն միակ հանգրվանն աշխարհում, ուր կարող ես մանկան նման վազելով գալ ու նետվել գիրկն առանց շփոթվելու: Ու զարմանալ տարիների վրա, որոնք չգիտես բաժանել, թե միացրել են ձեզ, թեև անխնա հոսել է ժամանակն ու երկուսիդ էլ փոխել…  

Երևի այսպես են գալիս տարիները, գալիս են, ոչ թե գնում, ու մնում են մեր դեմքին, մեր ականջին, մեր ձեռքերին: Մնում են որոշ ժամանակ և երբ տեղ չեն անում այլևս, հավաքում են մեր երեսի փայլուն մորթը, ականջի նրբին թմբուկները, ափերի թավիշը ու ծալքեր են դասավորում նրանցում, որ տեղավորվել կարողանան…

Թբիլիսիի մետրոն կա առնվազը քառասունվեց տարի, որովհետև, երբ ես նոր էի ծնվել, մայրս իմ առաջին խանձարուրները գնել էր վերջին կանգառի մոտիկ կրպակից: Այն ժամանակ կանգառները շատ չէին, ընդամենը մի  տասնյակի չափ ու մայրս նախընտրել էր գնում կատարել մոտակա խանութից, որպեսզի չիջնի ստորգետնյա թագավորություն, ու Հադեսի ծառաները իր թանկագին գնումը աչքով չտան:

Հիմա քսաներկու կայարան ունի այն, մոտ երեսուն կիլոմետր երկարություն և տարեկան տեղափոխում է ավելի քան 145 միլիոն ուղևոր:

Գալ Թբիլիսի ու չնստել մետրո, կնշանակի ոչինչ չտեսնել այստեղ, որովհետև հենց նրա հոտի ու կանգառների անոթներով է շրջանառում հնամենի քաղաքի գլխահակ արյունը:

Ամանորի եռուզեռին, երբ փողոցներն ու սեղաններն այլևս անկարող են լինում գինու, խինկալիի ու ժամանած հյուրերի առատությունը պահել, ընդերքը տրոփում է ողջ ուժգնությամբ, ու սիրտը դուրս կթռչի տեղից, եթե չլինեն բազմամյա պատերը՝ տարիների մակարդն իրենց վրա: Լույսերի ստվերի տակ՝ շղարշված ասֆալտի անթափանց շերտով, քաղաքի մերկությունն առանց կաշկանդումի փռվում է բոլորի առջև, ովքեր իջնում են նրան ի տես:

Ահա նա՝ արագավազ նժույգը, որ գալիս է փչելով սառը շունչը վրադ՝ քեզ որպես կարմիր գնդիկ խառնելու իր շնչառությանը: Դու թթվածին ես, որին տենչում է ողջ ուժով ու բացվող դռները կլանում են քեզ առանց վայրկյան հապաղելու:

- Զգուշացեք, դռները փակվում են,- հաղորդում է Հադեսի դռնապահ տիրուհին, ու եթե չբռնվես թիկնակից կամ թրմփալով չընկնես նստարանի վրա, կծեփվես պատուհանին կամ կհայտնվես որևէ Նինոյի, Շալիկոյի կամ Թամոյի գրկում:

Այլ է ցերեկվա ժամերին: Վագոնները կիսադատարկ են: Դու կարող ես փակել աչքերդ ու գնացքի սուլոցի տակ ողջ Թիֆլիսն անցնել քնած կամ բաց աչքերով անցնել ու չնկատել ոչ ոքի ու ոչինչ:

Սակայն ուրիշ է, եթե եկել ես տարիների բացթողումը լրացնելու ու քաղաքի տրոփը ներսդ առնելու: Ու, թերևս, չես սխալվել ընտրության հարցում, որովհետև ուզես թե չուզես այդ ամբողջ ընթացքում քեզ սպասում են հանդիպումներ ու հանդիպումներ:

Քաղաքի այլ երեսն է այստեղ՝ չլվացված ու Աստծուց մոռացված, որտեղ ինքդ կարող էիր քեզ Աստված երևակայել, եթե արդեն…չլինեին արքաները Ամենտի ու չգային քեզ ընդառաջ՝ իրենց հասանելիք տուրքը առնելու…

Հնաբույր Սաքարթվելոյի հպարտության կիզակետն է այս քաղաքը, որի գիշերային խրախճանքին չմասնակցող՝ հիմնականում տարեցներն ու շատ երիտասարդներն են այս ստորերկրյա խաչմերուկով երթևեկում: Դու կարող ես նրանց հագուկապով որոշել մոռացվող տարազի հետագիծը ու զատել եկող նորաձևության ապագան՝ ոչ մեծ միջոցների գնով աչք գրավելու պատրաստ:

Քեչայից բաճկոններ ու գինու շրջած թասեր հիշեցնող գլխանոցներ մեծից փոքրի գլխին, լայն ու գունեղ թիկնոցներ երիտասարդ կանանց ուսերին ու ջինսե, կաշվե կիպ տաբատներ աղջիկների ու տղաների հագին:

Թիֆլիսի իրական, շպարից ու սեթևեթանքից ազատված մարմինն է սա, որ երեկոյան իրեն գցում է տուն՝ հեռուստացույցի կամ համակարգչի առջև օրվա վերջին ժամերը քնեցնելու: Ու դեմքեր, դեմքեր՝ մտահոգ ու անհոգ, հոգատար ու հոգնած, կիսարբած կամ սթափ: Կամ Ամանորի թմբիրից դեռ ուշքի չեկած, որ կարող է նստած տեղում ճակատը հանձնել պատուհանին ու, հոգ չէ, պտտվել մի քանի պտույտ անիվների դնգդնգոցի տակ…

Եվ այս ամենի հետ լեռնցու վեհությամբ դիմագծեր՝ սուր հոնքերով և ազնվականի այտոսկրերով, երկնքի ու ծովի աչքերով՝ փոխառած առավոտվա լույսից ու Աստծուց շռայլված բնաշխարհի գույներից: Ինքնօրինակ հմայքի անշփոթելի դրոշմը կեցվածքի մեջ՝ պատրաստ մրցելու գեղեցկության ցանկացած մրցույթում ու մրցանակը հենց այս վագոնում, հենց այս բազմության մեջ վիճարկելու: Ինչ-որ ժամանակ լեռներում ապրած նախնիների զգաստությունը կտեսնես նրանց բոլորի աչքերում, ու եթե հանդիպի մեկը, որը տարբեր կլինի, վստահ եղիր, որ ուրիշ ժամանակից և ուրիշ աշխարհից իջած այլերկրացի է:

Երբ վագոնը սկսում է դատարկվել, քեզ թվում է՝ ետ ես մնում: Իջնողների փութկոտ հոսանքը իր հետ տանում է պարապության այն ակամա հրճվանքը, որով դու մտովի պատմություններ էիր նկարել ուղեկիցներիդ երեսներին: Այդ մի քանի րոպեում:

Մարդիկ, բոլորը, ունեն հարազատանալու հատկություն, երբ իրենց հետ ճանապարհ ես գնում: Եվ շտապ կիջնեիր նրանց հետ՝ նրանց հետագա կյանքը ապահով կերպով լույս աշխարհ հանելու, եթե հանկարծ գլխիդ կանգնած տղայի ափը չթակեր քեզ ինչպես դռան:

- Կո՛պեկ, կո՛պեկ…,- ասված բառերից հասկանում եմ միայն այդքանը: Շեշտակի նայում է ուղիղ աչքերիս: Սևահեր պստլո է՝ կայտառ, կասեի՝ ամոթից զուրկ հայացքով: «Սովածի տեսք չունի»,- անմիջապես անցնում է  մտքովս: Պայուսակիցս հանում եմ մանրադրամներն ու մեկնում: Նա արդեն կողքինիս «դուռն» է ծեծել, ապա մյուսինը, հետո վերադառնում է, արագ վերցնում մեկնածս, ապա մյուսինը, երրորդինը ու անհետանում նույնքան անսպասելի՝ հաջորդ կայարանում:

Փոքրիկի անհետանալուն պես հայտնվում է մի ոչ շատ տարեց կին՝ թառը գրկին:

Բարձրացել է վերջին դռնից ու նվագելով սկսել է առաջանալ: Նկատում եմ, որ աչքերը փակ են: «Երևի կույր է»,- ու հենց այդ պահին կինը կիսաբացում է աչքերը ու տակից նայում հանդիսատեսին. հավաքում է իրեն մեկնված թետրիներն ու դուրս գալիս գնացքի կանգնելուն պես:

Կնոջից հետո բեմը մի քանի վայրկյան դատարկ է մնում, ու հանկարծ հոտ… Փակվող դռների հետ ներխուժող կիսագոլ ռետինաբույր ու նրան միախառնված… միզահոտ:

Գիտակցությունդ կկորցնես, եթե հոտը չանցնի կողքովդ ու չնստի իրեն զիջված տեղում… Մշուշը կցրվի, ու կնկատես ոտքից գլուխ կեղտի ու մեզի մեջ կորած մի ծերունու… Սպիտակադեմ ու թախծո՜տ, թախծին հավերժ հավատարիմ աչքերով:

Նստարանը նրա կողքին անմիջապես կդատարկվի, իսկ նա կմնա  նստած՝ հայացքը սևեռած մի կետի: Կիսաթեք հենված թիկնակին, չի նայի կողքերը, աչքը չի բարձրացնի, ու դու էլ աչքդ չես բարձրացնի, որ չնկատելու տաս այն, ինչը նա փորձում է թաքցնել: Հավանաբար երկար կմնա այդպես, բայց դու էլ չես տեսնի նրան, քանի շուտով պիտի իջնես…

Վերևում Ռուսթավելու պողոտան է՝ լույսերի չնաշխարհիկ վարսերն ուսերին փռած:

Ազատության հրապարակից մինչև հին Հավլաբարի հոգնած ծնկները, նորակառույց կամրջից մինչև Թամար թագուհու հպարտ ճակատը. գույներն ամենուր են: Ու կկանչեին երբեմնի «էստի համեցեքը»՝ վառելով մոռացված ժամանակների հնամենի կանթեղները, եթե բազմությունն ինքն առանց հրավերի չլցվեր ու չհորդեր բոլոր անկյուններն ու փողոցները:

Հենց տեղում հին, նոր, ավտոմատ ու ինքնաշեն սարքերից բխող հյութերը, ադիբուդիները, շաքարի բամբակները մարդկանց միացնում են կարամելի ծորուն շիրայով, ու մի պահ կզգաս, թե որքան նման են նրանք բոլորը՝ անկախ իրենց հագուստից ու լեզվից: Մարդիկ տոն օրերին իրենց ուրախությունը գտնում են միմյանցով. հրաշք չէ՞, երբ այսքան ազգ ու ազգություն՝ Եվրոպայից, Հայաստանից, Ռուսաստանից, Ադրբեջանից, Վրաստանից, հավաքվում են մի տեղում և ապացուցում մեկմեկու, որ դեռ կարող են մի լեզվով խոսել:

Ազատության հրապարակի տարածքում միանգամից երկու տոնածառ կա՝ միմյանցից մի քանի հարյուր մետր հեռավորությամբ: Ու գուցե դրանք ուրախացնում են երեխաներին իրենց հեքիաթով, բայց հոգսերի տակ են գցում նրանց ծնողներին: Ու նայում ես՝ ինչ ազգից էլ լինեն, նրանք գրկների մեջ պահում ու կտուցից սնում են ամենից թանկը՝ իրենց երեխաներին:

Ռուսթավելու պողոտայի գետնանցումում ամեն օր կտեսնես մոդեռն երիտասարդների երաժշտախմբին, որը, գետնի սառնությունը փռած իր ջահելության տակ, երգում է վրացերեն, անգլերեն հին ու նոր երգեր:

Նրանցից մեկը եվրոոճի շլյապան շրջել ու համարյա մտցնում է անցորդների քիթը: Վճարե՜ք, եթե այդ հրաշալիքը վայելելու բախտն եք ունեցել: Վստահ ես՝ գրազ են եկել, թե որքան գումար կաշխատեն այդ հանպատրաստից համերգից, որ գիշերը գինետանը հրճվեն մեղքից ու մաշեն իրենց երիտասարդ մարմինը:

Այո, սա Թբիլիսին է, «Մե դա շեն» կանչող սիրահարի սիրով ու «Չիտո-կրիտո, չիտո մարգալիտո» հավերժական երգով.

«Ի՞նչ եմ ես այստեղ երգում.
- Եվ երկինքը կապուտակ,
Եվ դաշտը երիցուկների,
Երբ ուրախ եմ՝ երգում եմ,
Երբ տխրեմ՝ մեկ է երգելու եմ էլի...»:

Մետրոյի շարժասանդուղքը օրվա մեջ կարող է քեզ իջեցնել ու բարձրացնել մի քանի անգամ… Նորից դու Հադեսինն ես: Տարբեր ժամերի նրա շունչը քեզ կամ խլում, կամ հանձնում է կյանքին: Որովհետև երբ բարձրանում ես՝ միշտ ունենում ես այն զգացումը, թե ազատվել ես մի մեծ վտանգից:

Դու արդեն անգիր գիտես ներքևում տիրություն անողների դեմքերը մանրամասնությամբ: Նույն փոքրիկները՝ գանգուր գլուխներով ու ամոթից զուրկ հայացքներով: Նույն պապիկները՝ սպիտակահեր ու ամոթից կախ գլուխներով: Նույն տատկիները՝ սև անթափանց շղարշները երեսներին:

- Գետնի տակի արքանե՜րը,- անցնում է մտքովդ:

Դու կարող ես նրանց առջև կռանալ օրվա մեջ մի քանի անգամ. նրանք քեզ չեն հիշում, չեն տեսնում, բայց ամեն անգամ քո խոնարհումը իրենց առջև կարող է քեզ զրկել կլորիկ գումարից:

Դա վճարն է հնամենի քաղաք այցելության դիմաց: Սրտաբացության ու իր մերկությունը քեզ առանց կաշկանդումի ցուցադրելու դիմաց:

Եթե դու տեսածիցդ քեզ դեռ մի քիչ մեղավոր չես զգացել, ուրեմն էլի ու էլի ճանապարհ ունես այդտեղով անցնելու: Որ այնտեղ՝ վերևում, միշտ ցանկություն ունենաս փառք տալու լույսին, որ բացվում է քո առջև իր ողջ պայծառությամբ:

Եթե աչքերիդ առջև փոքրիկ մանչուկի հայացքը դեռ հիշեցնում է բոլոր երեխաների դեմքը, դու մի պահ կկանգնես դռների արանքում՝ հասկանալու, թե որտե՞ղ և ո՞ր կանգառում է  ավարտվում նրա մանկությունը:

«Դու կարծում ես՝ տիրում ես  ճամփաներին, ու քոնն են մարդկանց սրտերը: Փոքրիկս… Բայց որքա՞ն երկար կարող է տևել դա: Ձեռքը, որը կոպեկներ է տալիս, դրանով գին է նշանակում քեզ ու կործանում է: Դա շա՜տ չնչին վարձ է այն հավատի դիմաց, որ ամեն վայրկյան դու կորցնում ես այս մթին խորշում, հինավուրց ճահճահոտի կոկորդում: Ինձ համար միևնույն չէ՝ ո՞վ կդառնաս դու, փոքրիկս: Դու կապրե՜ս, պստլիկ Գիվի կամ Գիա, դու չես մեռնի քաղցից, որովհետև Գիքո՜րը չես… Դու չես մեռնի բարիկադներում, ինչպես քո հասակակից Գավրոշը, որովհետև ազատության ու արժանապատվության քո պատկերացումները փակվող դռներից դուրս պրծնելու արագության մեջ են… Բայց դու վաղն ես… Դու եկող օրն ես, որը վաղը իր սրտից ոչ թե ծաղիկներ, այլ մանրադրամներ է շպրտելու լուսացող աշխարհին: Ես քեզ կոպեկ չեմ տա: Դու թանկ ես, փոքրիկս: Բարձրացիր վեր, բարձրացիր վեր…»: