Առաջին անգամ իր ընտանիքի ոչ սովորական լինելը՝ հինգ տարեկան չկար, որ զգաց: Հասկանալու համար դեռ պիտի ապրեր ու դառնար տաներկու տարեկան, մինչև այն թաց, ամպոտ օրը, երբ հայրն առանց իր կողմը նայելու, անսովոր ձայնով (հետո պիտի գտներ՝ մեղավոր ձայնով) ասաց, թե հարցրեց.

-Կգաս հետս…

Բայց մինչև այդ օրը ժամանակ կար, ու հինգ տարին չլրացրած Ավետը այդպես էլ չպիտի մոռանար, թե ինչ մենակություն մտավ մեջը, երբ զգաց, որ իր ընտանիքը քաղաքում ոչ սովորական լինելու խարանով է ապրում: Չէ, այդ ժամանակ նա այդ բառն էլ չգիտեր, չէր հիշում արդեն, թե որ դասարանում առաջին անգամ դասագրքում կարդալով «խարան» բառը, մտածեց, որ գտավ: Իր ընտանիքի խարանը… Դրանից մի շաբաթ առաջ էր,  դասամիջոցին, երբ մոր թխած կարկանդակի կտորը, որ թղթի մեջ փաթաթած այնպես էր դրել գրքերի վրա, որ չփշրվեր, ու երբ անվնաս մնացած եփած խմորի կտորը մեկնել էր կապտաչյա Մանեին, նա զարմացած հոնքերն էր վեր հանել ու առանց մի բառ ասելու մերժել, իսկ ինքը այն է՝ ուզում էր հասկանալ՝ ինչու, Մանեի կողքին նստող Վարդանը խնդաց.

-Ձեր ձեռքից բան ուտե՞լ կլինի…

Այդ դեպքից մի շաբաթ հետո էր, որ դասագրքում կարդաց խարան բառն ու հիշեց իրեն՝ հինգ տարեկան, ու իր լացը հիշեց: Տարիներ հետո էլ, որքան փորձեր լացի սկիզբը գտնել՝ չէր գտնելու, չէր հիշելու՝ խոսքի՞ց, թե՞ արարքից լաց եղավ, հարևանի՞, թե՞ փողոցով անցնող պատահական մեկի հայացքը հուշեց իր ընտանիքի անսովոր լինելը…Բայց լացը լցվեց մեջն ու ներսից ուզում էր պայթել: Արցունք չկար: Ինքը բնազդով, որովհետև հինգ տարեկանին որտեղի՞ց իմացություն, վերցրեց չուգունե թիակը, որ մայրն էր դարակից վար բերել միսը թակելու համար, ու թափով իջեցրեց ձախ ձեռքին: Վրա հասած մայրը, թիակն այնպես շպրտելով, որ այդպես էլ չգտնված մնաց այգու հեռավոր անկյունի թփերում, սառը թրջոց էր դնում բաթաթ դարձած թաթիկին ու իրեն ստիպում չհարցնել ինքնակեղեքման պատճառի մասին: Իսկ արցունքի ճամփան բացած Ավետը ասես կողքից էր տեսնում, թե ինչպես է մրմռացնում աղահամը, չիմանալով, որ դա իր վերջին լացն է: Այդ օրից մնաց նաև ինքն իրեն կողքից նայելու սովորությունը:

***

Հայրը կանգնեց շեմին, նայեց տասներկու տարեկան Ավետին ու հիշեց իրեն, բայց ինքը ավելի փոքր էր, տասնմեկը նոր էր լրացել, երբ իր հայրը կանգնեց շեմին ու նայեց…Ներսում քարացած պայթյունը անտեսեց՝ եղածը հիշելու պետքը չկար, իրենց գործն է՝ պապերից եկած, ու ինքը հիմա չպիտի խեղճանա որդու հայացքից ու ձեռքը չպիտի դողա, երբ բահը դնի դեռ մանկական ձեռքի մեջ ու ասի՝

-Փորիր:

Ու որդին կվերցնի բահն ու առաջին բաժին հողը կպոկի մեկ օր առաջ որոշված-գծված ուղղանկյունից, կվարակվի թարմ գերեզմանափոսի հոտով ու ինչպես ինքը՝ դրանից չի ազատվի երբեք…

***

Ավետը քայլում էր հոր ոտնահետքերի վրայով: Անձրևը քիչ առաջ էր կտրվել ու թաց խոտը հաճույքով ներս էր քաշում հոր տձև կոշիկների պատկերը: Ավետին դուր էր գալիս քայլել այդ տձև նշանների վրայով: Գերեզմանատան լռության մեջ ավելի հեշտ էր այդպես գնալը.  կողքից նայեց՝ ասես ինքը չէր, չկար, միայն հայրն էր ու նրա ոտնահետքերը: Մոտեցան պարանով առանձնացված ուղղանկյանը: Հայրը երկու բահն ու քլունգը հենեց կողքի ծառին, ծնկի գալով՝ շոշափեց հողը, հետո ավելի խորը խրեց ձեռքը: «Ի՞նչ է փնտրում»,- մտածեց տղան:

-Էստեղ փնտրելու բան չկա…- ասես ինքն իրեն խոսեց, ու տղան հասկացավ, որ այս լռության մեջ ինքը պիտի խուսափի մտածելուց, այստեղ հայրը լսում է իր մտքերը:

-Դու էլ նույնը կանես- ձեռքը դեռ հողի խորքում՝ հայրը չասաց: Հրամայեց:

-Անպայմա՞ն է- զարմացավ, որ հարցրեց, համոզված էր, ու պատասխանը գիտեր ծնված օրից:

-Մահն իր մեջ առնող հողի ուժը…- լռեց , մտքում մեկ անգամ էլ տվեց-առավ ասելիքն ու վճռեց:- Դա է մեր գործի գաղտնիքը:- Ու չսպասելով որդու արձագանքին՝ թևքերը վեր քշտեց:- Սկզբում ես կփորեմ, հետո դու,- չճշտեց՝ այդ հետոն երբ է լինելու: Բահը խրվեց հողի մեջ:

Ավետը հետևում էր հորը՝ ոչ մի ավելորդ շարժում: «Կարծես ռոբոտ լինի»,- մտածեց ու վախեցած նայեց: Հայրը չպատասխանեց, ուրեմն, երբ փորում է՝  իր մտքերը կարդալ չի կարող: Կամ՝ չի ուզում…

Օրը թաց էր, մեջը ցուրտ կար ու տխրություն, տղան ուսերը վրա բերեց՝ դողը չպիտի նկատելի լիներ: Տեսավ, որ հոր բլուզը թրջվել է թևատակերին ու մեջի վրա: Հասկացավ՝ նրա ասած «հետոն» հիմա պիտի լինի ու կողքանց մոտեցավ ծառին հենած բահին: Փայտը այնքան ողորկ էր, որ սրտխառնոց զգաց՝ քանի փոս է դրանով փորվել: Փղձուկը դեմ առավ կոկորդին, ու ինքը գիտեր, որ կա՛մ ձեռքը կվերցնի այդ բահն ու կլինի իր ընտանիքի գործի շարունակողը, կա՛մ կգնա քիչ հեռու ու ներսից դուրս թափվող մաղձի ու լեղու հետ կազատվի խարանից, չի մոտենա գծված-առանձնացված ուղղանկյանը, որն արդեն թոշնած ծաղիկների նեխահոտն է արձակում: Չտեսավ, բայց գիտեր, որ հոր ձեռքը  մնաց օդում՝ սպասում էր որդու վճռին: Ավետը վերցրեց բահն ու մոտեցավ, իսկ հոր բահը, ասես չէր էլ կախվել օդում, իջավ ու պոկեց իր բաժին հողը:

Փորված փոսից դուրս եկան, նստեցին կողքի մամռոտ տապանաքարին, հայրը ուսապարկից հանեց օղու շիշը, սև հացի երկու կտոր: Երկու բաժակ: Մեկի մեջ մի մատ օղի լցրեց, իրենը՝ մինչև պռունկը, ասաց.

-Էսօր կխմես: Մեկ էլ, երբ ուզենաս,- մեծ կում արեց, հայացքը փախցրեց՝ չտեսնելու, թե որդին ինչ անվարժ ձեռքով է բաժակը մոտեցնում բերանին ու մի մատ կումը խմելուց հետո փորձում դուրս չտալ ներսում ոլորվող մաղձը, լեղին ու օղին: Սպասեց, մինչև Ավետը շունչը պահելով կուլ տվեց այդ ամենը, ժպտաց.

-Դարձար օգնական:

Ավետը չէր կարողանալու մոռանալ հոր մեղավոր, ծռված ժպիտը:

***

Երբ տուն մտան՝ մայրը մեծ կաթսայով ջուրն արդեն տաքացրել, փայտե մեծ տաշտը դրել սենյակի կենտրոնում՝ սպասում էր: Երկուսով հանեցին Ավետի շորերը, երկուսով օճառեցին ոտից գլուխ ու հերթով տաք, շատ տաք ջուրը գլխին լցրեցին՝ մինչև մեծ կաթսայի հատակը երևաց: Լողացրին լուռ, իրար չնայելով, ու թե պատահական ձեռքերն իրար էին դիպչում՝ այնպես արագ էին ետ քաշում, որ սենյակի խոնավ տաքությունն ավելի էր շիկանում: Մեծ, փրչոտ սրբիչով փաթաթեցին տղային ու դրեցին բազմոցին, Ավետը  կարգին չէր չորացրել մարմինը՝ տաշտն ու կաթսան անհետացան, հատակի թացը սրբվեց,  սեղանի վրա քլթքլթում էր ինքնաեռը: Ընթրեցին այդ նույն լռության մեջ, ու երբ Ավետը մշշալով անկողնում կողքի շրջվեց՝ մայրն ասաց հորը.

-Բահը որ շպրտեր, ի՞նչ էիր անելու:

Խեթ հայացքը եղավ պատասխանը: Կինը գնաց խոհանոց՝ չլսելու «Մեր մեջ բահ շպրտող դեռ չի եղել»,- ամուսնու՝ մտքում ասվածը:

«Թեև բոլորդ էլ, անխտիր, փորձել եք շպրտել»,- հազիվ լսելի հետադարձեց ամուսնուն: Ավելի ուշ, նայելով քնած որդու թրթռացող կոպերին, երկուսն էլ գիտեին նրա տեսած երազը. թևեր ստացած բահը իզուր փորձում է վերև բարձրանալ ու թե ի՛նչ ծիծաղելի ու անճարակ են այդ թևերը…  

***

Առավոտյան, մինչև դպրոց հասնելը, բոլորը գիտեին, որ Ավետը գերեզման է փորել: Ոչ մեկը ոչինչ չասաց, Մանեն հայացքը չփախցրեց, Վարդանը լռեց: Բայց որ դուրս գար դասասենյակից՝ բոլորը թեթևացած շունչ էին քաշելու: Ու մեղավոր չեն, որ թեթևացած շունչ էին քաշելու, իր մեջ մտած թարմ գերեզմանափոսի հոտը միայն իրենը չէր… Ավետի ձեռքը հողի խորքում հոր ասած ուժն զգացել էր ու գիտեր՝ այդ հոտից չի ազատվելու: Այդ նույն օրն էլ, գործն ավարտելուց հետո, հայրն ասաց.

-Փոսը փորեցիր՝ չմնաս, տուն գնա:

-Ինչի՞ որ…

-Քանի չես տեսել՝ մեջն ում են դնում, փորածդ փոս է, գերեզման չէ:

***

Քսան տարեկան էր, որ փոսը փորելուց հետո տուն չգնաց: Հայրն ուզեց ինչ-որ բան ասել, բայց վերցրեց բահ-քլունգն ու գնաց առանց ետ նայելու: Ավետը մտածեց՝ որ ձայն տամ,  կշրջվի: Այս մի անգամը հաստա՛տ կշրջվի:

Մի անգամ հայրն ասել էր՝ էստեղ ետ չեն նայում:

-Վախենում են՝ աղի արձան դառնա՞ն,- փորձեց կատակել տղան:

-Արձան՝ չէ, բայց նոր հուղարկավորվածի տեսնող եղել է:

Ավետը մտածեց, որ այդպես էլ հոր կատակն ու լուրջը չպիտի տարբերի:

Գարնան տաք օր էր: Կողքի հուշաղբյուրի ջրով լվացվեց, գռուզ մազերը թրջեց, կպցրեց գլխին, հագուստի վրայի փոշին ինչքան կարողացավ՝ թափ տվեց ու նստեց փոսին մոտիկ: Լռությունը, որին սովորել էր և ուշադրություն  չէր դարձնում, հանկարծ ձայն ստացավ…  սիրտն էր անկանոն խփում: Տեսավ՝ ձեռքերը բռունցք են դարձել ու չփորձեց սրտխփոցը կարգավորել, ոչ էլ բռունցքները բացեց: Թափորը մոտենում էր: Մարիին կարմիր զգեստ էին հագցրել ու կարմիր վարդերով ծածկել դագաղը: Մարին նույնիսկ քնած տեսք չուներ, Մարին հենց այնպես պառկել էր ու փակել աչքերը: Ավետը աչքը չէր կտրում թափորի գլխավերևում լողացող դագաղից ու փորձում էր իրեն համոզել, որ հավատում է դժբախտ պատահարին ու չպիտի կասկածի, որ Մարին ինքնասպան է եղել: Փոքրիկ քաղաքում ինքնասպան չեն լինում, եթե անգամ լինում են… Դագաղը ձեռքերի վրայից իջավ, տարուբերվելով մոտեցավ իր ձեռքերով փորված սև ուղղանկյանը, հանդարտ սուզվեց մեջը… Ավետն զգաց, ինչպես վախը, որ մինչև այդ չկար, եկավ-մտավ իր մեջ, շուլալվեց մեռելահոտին: Այդ օրն էլ համակերպվեց, որ մինչև կյանքի վերջը պիտի փորի վախ ու զզվանք առաջացնող փոսեր: Ու միայն մի փոս կուզենար փորել՝ իր ուզածով, առանց վախի ու զզվանքի: Բայց այդ մի փոսը չի փորի: Իր ընտանիքի ոչ մի գերեզմանափոր իր փոսը չի փորել:

***

Երբ հոգնեց ծախու և ոչ ծախու կանանց հետ պառկելուց, ձանձրացավ նրանց վճարովի ու անկեղծ սիրախաղերից, որոշեց ամուսնանալ: Հայրն արդեն չկար, մայրը առաջվանը չէր, տանը կին ու տանտիկին էր պետք: Իրենց գերդաստանում, որտեղ միայն տղաներ են ծնվում, այն էլ միակ-մինուճար,  ու բոլորը գերեզմանափոր են դառնում,  նաև ուշ ամուսնանալու սովորություն կա: Հայրը քառասունն անց էր ամուսնացել, ինքն էլ  մոտենում էր քառասունին: Ինչպես հայրն էր մի կերպ համոզել աղջկան ու նրա ծնողներին, այդպես էլ ինքն է համոզելու ապագա կնոջն ու նրա ծնողներին. հեշտ չէ մահվան հետ գործ ունեցողի հետ բարեկամանալ: Ինչպես մայրը չընտելացավ մահվան հոտին ու ամեն անգամ անկողին մտնելով ու տրվելով ամուսու կրքին՝ պահում էր շունչը, մինչև նա կշջվեր կողքի ու ինքը բարձի տակից հանելով վարդաջրի սրվակը՝ շնչահատ շունչը կմաքրեր թոշնած ծաղիկների նեխահոտից, այդպես էլ իր կինը կպահի շունչը, միայն սրվակի միջինը կարող է վարդաջուր չլինել: Ավետին միայն անհանգստացնում էր, թե ապագա կինը կկարողանա՞ այդքան երկար պահել շունչը. ինքը կես ժամից շուտ չի կարող ազատություն տալ իր սերմին…

-Ամեն մեկը մեզ կին չի դառնա,- հերթական փոս փորելն ընդմիջելով ասաց հայրն ու վառեց ծխախոտը, մի բան, որ դրանից առաջ չէր արել ու դրանից հետո էլ չարեց:- Էդ մենք կարող ենք ամեն մեկի մարդը դառնալ… եթե ուզեն,- ներս քաշեց ծուխն ու նայեց երկնքին:- Լավ օր է, արևով կթաղեն…

Գեղեցիկ կնոջ պիտի թաղեին: Էլի դժբախտ պատահար: Վառարանի վրա քլթքլթացող կարագը, որ ձմռան սրսուռ յուղ էր դառնալու, թափվել էր վրան… Ամուսինը, ասում էին, կողքի սենյակում է եղել… Դրանից առաջ էլ, ասում էին, ականջին հասել է, որ իր բացակայության ամիսներին գիշերով դուռը բացող է եղել: Բայց քանի որ ինքը կողքի սենյակում է եղել, ուրեմն յուղը ինքն իրեն է թափվել՝ միս ու ոսկոր մոխրացնելով: Դժբախտ պատահար: Փոքրիկ քաղաքում սպանություն լինել չի կարող, եթե անգամ լինում է…

-Մեռնողի մարդը, ասում են, շատ է սիրել, ձեռքերի վրա է պահել, ասում են, քնելուց առաջ ոչ միայն լողացել է, նույնիսկ սափրվել է, որ կինը չնեղվի… Իսկ մեր ցեղի տղամարդկանց վրայից, լավ գիտես, ինչ հոտ է գալիս, ինչքան էլ լվացվենք ու լողանանք: Ու ինչքան էլ բացակայենք, գիշերով մեր դուռը բացող չի լինի:

-Ինչի՞ որ,- Ավետը զարմացավ, որ հարցրեց, համոզված էր, ու պատասխանը գիտեր ծնված օրից:

-Ասում են՝ մեռնողը դագաղի մեջ էլ գեղեցկուհի է: Մեր ցեղի տղամարդկանց առնող կանանց դագաղից դուրս էլ գեղեցկուհի չես ասի,- ու ծիծաղեց ծխի քուլաների միջից:

Ավետին այդ օրը թվացել էր, թե վիրավորվեց մոր համար: Հետո պիտի իրեն խոստովաներ, որ ինքն էր վիրավորվել…

***

Առաջին անգամ մայրն ասաց նրա անունը:

-Մեր տանը հարմար աղջիկ է Անետը:

-Աղջի՞կ է որ…

-Մեղք չառես հոգուդ, նրա մասին քաղաքում խոսք չի եղել:

-Դա լա՞վ է, թե՞ վատ,- ավելի շատ մոր հոգու հետ խաղալու համար էր Ավետի հարցը:

-Մեր քաղաքի համար դա ամենալավն է,- մայրը լուրջ վիրավորվեց… միայն Անետի՞ համար:

Ավետին հեռվից ցույց տվեցին Անետին: Նայեց, հիշեց հորն ու քմծիծաղեց՝ դագաղից դուրս էլ գեղեցկուհի չեն ասի: Ու մտածեց, որ նրան մոռացավ:

***

-Քեզ պես տղամարդ չեմ տեսել ու… չեմ էլ տեսնի,- շունչ ետ բերելով ասաց շեկլիկը: Ավետը շեղ նայեց, փորձեց հիշել անունը: Չհիշեց: Շեկլիկն էլ վատ չէ:

- Դու չես սիրում, դու քամում ես,- արդեն ավելի հանգիստ շարունակում էր բարձրաձայն մտածել շեկլիկը:- Ամեն անգամ այնպես ես գալիս մոտս, կարծես վերջն է… Աշխարհի վերջն է:

-ի՛նչ գիտես վերջի մասին… այն էլ աշխարհի»,- մտածեց ու փակեց աչքերը:

-Այ, եթե հոտը չլիներ,- քրթմնջաց շեկլիկավարի,- քեզնից հետո մի քանի ժամ հոտը վրաս է մնում…

«Մի քանի ժամը հաշիվ չէ, ոնց որ դու հաշիվ չես»,- բայց բարձաձայն ասաց.- Իսկ դու հոտ չունես:

-Այսի՜նքն…- ձգվեց շեկլիկը,- էն կոսմետիկան, որ ես եմ օգտագործում…

-Էն կոսմետիկան, որ դու ես օգտագործում, քոնը չէ, մաշկդ, մարմինդ հոտ չունի:

-Ավելի լավ է չունենա, քան…- բայց տեսնելով, թե ինչպես Ավետի՝ արևից ու քամուց դաբաղված վզի երակները պրկվեցին՝ ասելիքը կուլ տվեց ինքնապահպահման բնազդով: Հետո արթնացավ բավարարված միջատի բնազդը: - Հազարի հետ քեզ չեմ փոխի…- ու ձգվեց նրա վրա:

***

Ավետը իջնում էր փողոցով: Հուլիսյան տապ էր: Կեսօր: Ով որտեղ կարողացել՝ թաքնվել էր: Ավետը վայելում էր փողոցի լռությունը, որը տարբեր էր գերեզմանատան լռությունից, բայց հարազատ բան ուներ իր մեջ: Այդ տապի ու լռության մեջ հացի հոտ զգաց: Նոր եփված հացի հոտ: Շուրջը նայեց: Ոչ ոք չկար: Հետո փողոցի անկյունից կին երևաց: Նա մոտենում էր, ու նրա հետ ամեն քայլից հետո ավելանում էր հացի հոտը: Անծանոթ էր, բայց ծանոթ թվաց: Հիշեց՝ Անետ էր անունը: Երբ Անետը կողքով անցավ, Ավետը մի պահ կորցրեց իր հոտը՝ շուրջը միայն նոր թխված հացաբույրն էր…

Նույն օրը Ավետն իմացավ, որ Անետը հացթուխ է: Մեկ ամիս չէր անցել՝ նրան տուն բերեց: Մոր հաղթական հայացքին՝ «Որ ասում էի՞…»,- պատասխանեց անորոշ.

-Տեսնենք…

Անետի հետ տուն մտավ հանդարտությունը: Սիրում էր սպիտակ գույնը, կարծես ամբողջ օրը ալյուրի հետ խաղալը քիչ էր՝ տան ծաղկավոր վարագույրները փոխեց սպիտակ ատլասավորի: Հերթով, աննկատ սենյակների պատերը ճերմակեցին: Անկողնու սպիտակեղենը, որ վերջին տարիներին, մոր տարիքի ու հոգնածության պատճառով ծաղկավոր էին՝ անհետացան: Սպիտակ, ժանյակերիզ օսլայած սավանները սկզբում չէին թողնում քնել, Ավետին թվում էր՝ նրանց լռությունը գերեմանատան լռության շարունակությունն է: Բայց ձայն չէր հանում: Որովհետև Անետի հացաբույրը կարողանում էր գոնե մի կարճ ժամանակով խեղճացնել Ավետի մեռելահոտին:

Ավետը գիտեր, որ ծնվող տղան լինելու է իր միակ զավակը, բայց չգիտեր, որ տան սենյակներում հացի հոտին ավելանալու է տակաշորորի հոտը: Հերթական փոսը փորելուց հետո տուն մտնելով՝ Ավետն զգում էր, ինչպես մեռելահոտը ծանծաղում, նոսրանում է տղայի կաթնահոտ տակաշորերի ու կնոջ հացաբույրի խառնուրդից: Ու եղավ մի օր, որ մտածեց՝ երջանկություն, իհարկե, գոյություն չունի, բայց դրա նման մի բան, այնուամենայնիվ, կա:

Երբ մայրը մահացավ ու թաղվեց որդու փորած գերեզմանի մեջ, հոր կողքին, իր փորածն էր, Ավետն զգաց, որ տնից պակասեց մեռելահոտը: Ուշացած զարմանքով գլխի ընկավ՝ հորից հոտն անցել էր մորը: Այդ գիշեր երկար սիրեց Անետին: Անետին այդպես թվաց, թե նա սիրում է, իսկ Ավետը հոտոտում էր նրա մարմնի ամեն մի ծալքն ու փոսիկը թիզ առ թիզ ու փորձում հասկանալ՝ որտե՞ղ է ավարտվում կնոջ հոտն ու սկսվում է իրենը… Հետո, քրտնաթաթախ ընկնելով բարձին ու լսելով շունչը ետ բերող Անետին հևոցը, մտածեց, որ նրանից տարածվող հացաբույրն առաջվա խտությունը չունի:

***

Առաջին անգամ Վաչիկ տղային տարավ փոս փորելու, հիշեց հորը՝ շեմին կանգնած, հասկացավ՝ ինչ դժվար է եղել հոր համար քայլելը, լավ իմանալով, որ Ավետը գնում է իր հետքերով, ինչպես հիմա իր որդին է քայլում, ու սիրտը սեղմվեց, երբ մտածեց, որ բահն իր ձեռքում պիտի մնա օդում, մինչև որդին ընտրի իր ապրելիք կյանքը: Վերադարձին Վաչիկը  կողքին գայթում էր, հարբել էր մի մատ օղուց, ինքը գիտեր, որ տուն մտնելով պիտի տեսներ մեծ կաթսան, տաշտը ու համոզվեր, որ Անետի հացաբույրը վերջնականապես անհետանալու է՝ իր տեղը զիջելով երկու տղամարդկանց մեռելահոտին:

Գիշերը, երբ կարծում էր, թե քնած է և՛ տղան, և՛ Անետը, գլուխը խոթեց բարձի տակ ու փորձեց լալ երեխայի պես, որը մեծավարի հասկանում է՝ իրեն մխիթարող չկա ու չի լինի: Փորձեց, թեև գիտեր, որ իր լացն սպառել է հինգ տարեկանում ու դրանից այնքան մենակ էր, ինչպես մենակ էին հայրն ու մայրը, թեև ինքը մոր փոսն այնպես փորեց, որ դագաղների կողերը իրար քսվեն…

Անետը, նրա կողքին պառկած, փորձում էր հավասար շնչել ու չմատնել քնած չլինելը, իսկ ներսը արձագանքվում էր սկեսրոջ ձայնը.

-Սրանց ցեղը շատ ուժեղ է, էդ ուժը մահն իր մեջ առնող հողի մեջ է: Ամեն անգամ փոսը փորելուց էդ ուժը մտնում է նրանց ոսկորների մեջ… ու մեռելահոտ դառնում: Ես էլ քեզ պես էի, իմ հոտն ունեի, նույնիսկ մտածում էի, որ կխեղճացնեմ իր հոտին: Միամի՜տ… Որ մեռնեմ, տնից հանեք, նոր կզգաք, թե ինձնի՛ց ինչ հոտ էր տան մեջ…

Լսելով Ավետի չոր, անլաց հեկեկոցը, նոր գտավ նշանդրեքի օրվանից իրեն կրծող կասկածի պատասխանը, թե ինչու այդ առնական, նույնիսկ գեղեցկադեմ անծանոթն ընտրեց իրեն: Իրեն՝ անգույն, անհմայք, կավագույն մաշկով, անթարթիչ կոպերով, ում անկուրծք, անկոնք մարմնի վրա բոշա Մանիկի՝ քաղաքի հայտնի դերձակի կարած զգեստը գույնից ու գծից զուրկ կտոր էր դառնում: Ու ինչքան էլ մայրը պնդեր, որ գերեզմանափորի բախտը բերեց՝ իրենց ընտանիքը սնոտի ու քաղքենի մտքերից զուրկ է, Անետը լավ գիտեր, թե քաղաքի քանի այրի կամ ամուսինը գլխին կին է մարել նրա գրկում. անհասցե թափառող խոսքը շատերին էր հասել, թե ինչ անսովոր ուժ ունի Ավետը անկողնում…

Լսելով ամուսնու չոր, անլաց հեկեկոցն ու հիշելով հանգուցյալ սկսերոջ ասածը, Անետը սարսռաց՝ պիտի կարողանա՞ խեղճացնել այս տան մեջ բնակալած մեռելահոտին:

***

Երբ հարևաններն իմացան, որ Անետը տղային ուղարկում է սովորելու՝ սկզբում չհավատացին (դե, սրանց ցեղը փոս փորելուց բացի էլ ինչի է ընդունակ), հետո շփոթված իրար հարց էին տալիս՝ իրենց փոսն ո՞վ է փորելու: Մի օր էլ նրանցից մեկը համարձակությունը հավաքեց բուռն ու այդ հարցը տվեցին Անետին:

-Մինչև հիմա մեռնողին թաղող եղել է, սրանից հետո էլ կլինի,- ժպտաց Անետը:

Իսկ հարցնողը բռնվեց խեղդուկ հազով՝ չգիտես որտեղից օդում հայտնված ալյուրի փոշուց…

Տարիներն անցնում էին: Ավետի փորած փոսերն առաջվա պես ուղղանկյուն էին, հատակը՝ հարթ, բայց ինքն էր ծերացել-ծռվել, դժվարությամբ էր քայլում: Անետին տարիները չէին կպչում, հատկապես այն օրից, երբ երկու տարեկան Վաչիկ տղային մսուր տարավ ու վերադարձավ իր գործին, չլսելու տալով մարդկանց դժգոհ քրթմնջոցը՝ քաղաքից միայն Վաչիկն էր մսուր գնում, մնացածը կայազորի սպաների թեթևսոլիկ կանանց երեխաներն էին: Անետի չափ աշխատող չկար. առաջինն էր մտնում փուռ, վերջինը՝ դուրս գալիս, խմորն այնպես հոգածու էր հունցում, ասես նոր տարվա պատրաստություն տեսներ: Տուն էր վերադառնում՝ ալյուրը վրայից թափ չտված, ձեռքերին, անգամ դաստակներին չորացած խմորի հետքերով: Տուն էր գնում այնպես թեթևաքայլ, լուսադեմին՝ այնպես պայծառադեմ, ասես ամբողջ գիշեր ինքը չէր հունցել հսկա տաշտերի խմորն ու հարյուրավոր գնդեր սարքել ու բանի տեղ չէր դնում մարդկանց քրթմնջոցին՝ Ավետը չի՞ տեսնում էս ամենը…

Ավետը թուլանում-խամրում էր: Ծաղկում էր Անետը՝ մաշկը նախկին կավագույնը կորցրել՝ կաթնագույն փայլ էր ձեռք բերել, ինքը ձգվել-կոկլիկացել էր ու արդեն հանգուցյալ Մանիկի՝ տարիներ առաջ կարած զգեստը ցանկալի պարուրում էր մարմինը: Հարևանուհիները փնտրում էին այդ ամենի պատճառը, Ավետի լռությունից ու Անետի ժպիտից խեղճանում, իրենց մեջ էին որոճում պատասխանը: Նրանցից միայն մեկն իր մեջ ուժ կգտներ հարց տալ Անետին, բայց հիշելով չգիտես որտեղից օդում հայտնված ալյուրի փոշու կսկիծը՝ իրեն հեռու էր պահում ոչ միայն խոսքից, այլև կասկածանքից:

Ավետին աշակերտ տվեցին: Որբ տղա գտան, ասացին. Ավետը մեռնի՝ քաղաքի հույսը դու ես, նրանից սովորի: Ավետը նրան փոս փորե՞լ պիտի սովորեցներ: Տղան սովորում էր… փորում էր: Ավետն էլ չվառած ծխախոտը բերանի անկյունում՝ ասում էր հորից լսածները՝ գերեզմանատանը ետ չնայելու, փոսը փորելուց հետո թաղմանը չմասնակցելու… էլի շատ բաների մասին: Մի օր էլ որոշեց, փոսը փորելուց հետո տուն մտավ, շեմին կանգնած ասաց.

-Վաչիկին կկանչես…- չշարունակեց:

-Ինչի՞…- հասկացավ Անետը:

-Եթե ես չեմ փորելու իմ փոսը, գոնե տղաս կփորի, էլի մխիթարություն է,- ծիծաղեց ծխաքուլաների միջից, մոտեցավ, համբուրեց կնոջը: Անետը չհասցրեց շունչը պահել,  երեսուն տարվա մեջ առաջին անգամ զգաց Ավետի ջերմությունը: Ու միայն երբ Ավետը  դուրս գնաց, հիշեց, որ սրտխառնոց չունեցավ:

***

Հարևանները չէին հասկանում՝ ինչու է Անետը աշխատում: Ավետը թոշակի էր անցել, տղան լավ փող էր ուղարկում, ինչո՞ւ է ամեն գիշեր գնում հաց թխելու: Չի էլ թխում, ձեռքերում ուժ չկա, բայց գնում, խորհուրդներ է տալիս, խմորը ինքն է բռնում:

Ավետին կաթվածը գամեց անկողնուն: Անետը էլի ամեն գիշեր գնում էր հաց թխելու, մինչև մի լուսադեմի տուն մտնելով՝ տեսավ Ավետի շնորհակալ հայացքն ու հասկացավ՝ ինչ է ուզում ասել իրեն. տան մեջ միայն հացի բույրն էր, այդ գիշեր թխված հացի, որի խմորը, վերջին ուժերը հավաքելով ու լացի հետ խառնելով, հունցել էր Անետը: Կինը նստեց ամուսնու կողքին, բռնեց ձեռքն ու օգնեց նրան անցնել վերջին վայրկյանների միջով, շշնջաց այն բառերը, որոնք ցույց էին տալու վերջին ճանապարհի սկիզբն ու կարողացավ կարդալ նրա վերջին խոսքերը՝ խամրող աչքերի մեջ: Անետը գիտեր, որ իր Ավետը հանգիստ է,   որովհետև տանը մնացել է միայն հացի բույրը, իսկ մեռելահոտը, որ խարան էր դարձել իրենց ընտանիքի համար, քիչ առաջ տնից դուրս եկավ ու նոր տուն է փնտրում:

Անետը փակեց Ավետի աչքերը, համբուրեց շուրթերը՝ երեսուն տարիների մեջ երկրորդ անգամ շունչը չպահելով, տեղից ելավ ու զանգեց որդուն: