«Իմ քսանամյա որդին զոհվել է Աֆղանստանում, ռազմական հրամանը կատարելիս, 8-ին 1980 թվականի, Կոկչա գետի մերձակայքում, ինչպես հաղորդել են ինձ։ Բայց անցել են տարիներ, ես նրան սպասում եմ։ Երբեմն բոլոր անցած տարիներս անընդմեջ մղջավանջային մի երազ է թվում, չէ որ ես իմ որդուն մեռյալ չեմ տեսել։ Ես սպասում եմ նրան և պիտի սպասեմ իմ ևս կյանքի վերջը։ 54 տարեկան եմ, ամուսնուս հետ բաժանվել էինք, նա էլ մահացավ վեց տարի առաջ, մնացել եմ ես միայնակ։ Իսկ գուցե իմ որդին գերության մե՞ջ է։ Չեմ ուզում հավատալ, որ նա ողջ չէ… Տ. Վ. Շաշկովա, Նախոդկա»։

Նամակը գրված է Նախոդկայում, տպագրված մոսկովյան թերթում, իսկ այստեղ, հունվարի 21-ի այս օրը, թերթի մի ընթերցող, որ այդ լրագրի մշտական ընթերցողն էլ չէ, մինչև իր կինը դեղատնից կգա, պարապությունից վերցրեց կրպակից, մեքենայի մեջ վերադառնալով՝ ղեկի մեջ փռած նայում էր, հայացքը կանգ առավ ծանոթ ազգանվան վրա։

Հիրավի, որքան հաճախակի են զարմանալի պատահականությունները, ի՞նչը ստիպեց, որ հենց այդ թերթը վերցնի լրավաճառից. կարծես հենց իրեն է հասցեագրված։ Քանի՜ տարի է անցել. մոռացության հատակը սուզված մի դեպք, որ երբեք չէր ցանկանա մտաբերել, ցավացրեց սրտի մեջ խրված դանակի նման, որը վերքի մեջ է, հանել ու ազատվել չէր լինում։

«Տատյանա Վլադիմիրովնա, բարև ձեզ։ Ձեզ գրում է ձեր որդի Վալերի Ալեքսանդրովիչ Շաշկովի զինվորական ընկերը, ես պարտավոր էի գրել ու ամեն ինչ ստուգությամբ հայտնել ձեզ, քանի որ Վալերայի վերջին խնդրանքը չկատարել չէի կարող, ներող եղեք, որ մեծ ցավ եմ պատճառելու ձեզ այս նամակով…»։

Նա համարյա կռահում էր, թե բառացի ինչ է նշանակում Կոկչա՝ այս հեռու ու մինչ այդ անհայտ ժողովուրդի լեզվում։ Ինչպես բազմության մեջ ծանոթ դեմքեր, երբեմն դեմ էին ելնում այդ ու այլ հասկանալի բառեր, որի խորհուրդը նա չէր ըմբռնում, ի՜նչ կապ այսքան միմյանցից հեռու երկու ժողովուրդների մեջ։

Պատերազմի վետերանների խանութում վիրավորել էին նրան։ Նա նույնպես հաշմանդամ զինվոր էր, բայց ընդամենը քսան տարեկան էր. վերադարձավ տուն և լաց եղավ, երդվեց երբեք չօգտվել հաշմանդամության արտոնություններից, որի մյուս անունն էր ողորմություն։

«Չես էլ ամաչում,- ասաց ծերունական պարարտ կնճիռներով մի վետերան, այսինքն՝ անցյալ մեծ պատերազմի մասնակից,- եկել, մեզ հետ հերթ ես կանգնել, քե՛զ նայիր, կերպարանքի՛դ, ես քո տարիքի ծոռներ ունեմ, պատերազմի հաշմանդամ ես, ո՞ր պատերազմի, հերոս ես, ի՜նչ է քո արածը, ավտոմատի տակ ես տվել մի խեղճ ժողովուրդ, քո դեմ ինչո՞վ էր կանգնած, որսորդական հրացանո՞վ։ Հերոս ես, մեծ գործ ես արել, արի ինձնից առա՛ջ կանգնիր, երկու կիլոգրամ միսդ ստացի՛ր, ոչինչ, որ մեզ չհասնի»։

Մյուսն ավելացրեց. «Մենք երկիր ենք պաշտպանել» և այլն։ Թերևս այդ երկուսը ոչինչ էլ չէին արել, ստուգողն ո՜վ է, այդ կարմիր գրքույկը ինչ ճարպկությամբ էին ձեռք գցել, թերևս իսկական կռվողներն ու պաշտպանները այն մյուս լուռ ծերունիներն էին, որոնց անունից իրեն այդպես ստորացրին այդ երկուսը, և նա երդվեց երբեք այդ արտոնյալ խանութը ոտք չդնել։

Լաց լինելու առիթները շատ էին. քսան տարեկան էր, բայց արդեն և՛ հաշմանդամ, և՛ մարդասպան, և՛ հասակակից զինվոր ընկերների գերեզմանափոր, իրենից հիսուն-վաթսուն տարով ավագ այդ ծեր զինվորների պես նույն գրքույկը կրող։ Սպիտակ աթոռակներով տաղավարում հունիսին պաղպաղակ լիզող իր հասակակիցները դա չեն հասկանա, երանի նրանց, որ չեն հասկանում։

- Նահանջում ենք, Վալերա, այդպես է հրամանը։

Արկի պայթունից երկու կտորի ճեղված որձաքարի արանքով գնդացրի փողն առաջ մեկնած գնդացրորդը գլուխը հետ թեքեց. այդ հայացքն էր այն պատնեշը, որ թշնամու գնդակներից պիտի պաշտպաներ նահանջող դասակը։ Շրթերն անգամ չշարժվեցին, այդ հայացքն ամեն ինչ էր, մտքից արագ կարկտացող գնդակների տարափի տակ չես հասցնում մարդկային բառերով արտահայտել. միայն մեկ հայացք։

Բայց դասակը պարտավորություն ուներ լռած գնդացրի գնդացրորդի համար. այնտեղ թշնամու գնդակները ժայռերից քարածերպեր էին հանում քանդակագործի մուրճի հարվածներով։ Ինչպես պիտի ապրեր այսուհետ, ինչպես պիտի ուտի այն մի կտոր հացը, որ պիտի մատուցվեր այդ երեկո, եթե կամովին և առանց հրամանի հետ չսողար ու հետ չբերեր տարաբախտ ընկերոջ դին, որին, ճիշտն ասած այնքան էլ լավ չէր ճանաչում, միայն անունը գիտեր ու հազիվ ազգանունը, որ այնուհետև պիտի խրվեր հիշողության մեջ, ինչպես այն վերջին հայացքը։

Գիտակցությունը դեռ տեղն էր, չնայած չհասկացավ ու դեմքն է իր վրա խոնարհված։ Նրա վերջին խոսքերն էին. «Մամա»։ Նա տասինն էր ըստ զինվորական գրքուկի, ինչո՞ւ էր մայրը նրան քսան անվանում։

Նույն օրը երեկոյան մորից նամակ եկավ, դարձյալ զարմանալի մի պատահականություն։ Սովորական նամակ, բարևներ, հույսեր, սպասումներ. «Հայրդ չի՞ գրում քեզ, ինձ էլ չի գրում, ոչ մի տեղեկություն չունեմ, բայց դու արի ողջ ու առողջ, որդի, մենք միասին կապրենք, դու ինձ բավական ես, գիտես, քեզնից զատ ես ոչ մեկին չունեմ, ես քե՛զ համար, դու՝ ի՛նձ։ Ուրեմն պահպանի՛ր քեզ, վերադարձի՛ր։ Ասում են՝ աշխարհում խաղաղություն է, քառասուն տարի երկինքը պարզ է, պատերազմ չկա, ո՞նց չկա, երբ իմ միակ զավակը կռվի մեջ է, և ես ամեն րոպե մտածում եմ, թե ինչ է կատարվում այնտեղ, այդ հեռու երկրում, որի տեղը նույնիսկ քարտեզի վրա չգիտեմ, չեմ նայում։ Այդտեղ կարող են քեզ սպանել, իսկ նրանք ասում են՝ պատերազմ չկա, խաղաղություն է»։

Անմեկնելի մի իրավունքով բացել էին զոհված մարտիկի մոր նամակը, ընթերցում էին նրա բաց գերեզմանի մոտ, իսկ ընկերոջ դին նույն պահին դրված էր դուրս հանված կավահողի վրա, և նրա մազերն ու կավահողը նույն գույնի էին, չնայած ո՛չ մի կապ չկար այդ հողի և այդ շեկլիկ գլխի միջև, մեկը կա՛ր հազարավոր տարիներ, մյուսը եկել էր հազարավո՜ր կիլոմետրերի հեռավորությունից։

Տասն օր անց դին կրկին հանեցին և ցինկե դագաղով ուղարկեցին մորը։ Կամ ասացին, որ ուղարկել են։

Մոր պատասխան նամակ գրելն իրեն էր հանձնարարված, երևի այն կապով, որ այլևս կար այդ երկուսի միջև։ Նա խոստացավ ծառայությունից հետո գնալ նրան տեսակցության ու նոր միայն մեկնել տուն։ Եվ գնաց։ Նախոդկայից ոչ հեռու ռուսական խուլ մի գյուղյակ, գտավ այդ դեռ ջահել ու միայնակ կնոջը, որին ամուսինը լքել էր, երբ Վալերան ընդամենը հինգ տարեկան էր։

Զարմացած էր, որ իր որդու ընկերը, նույնիսկ ռուս չէ, չնայած դարձյալ ճերմակամորթ մի տղա էր՝ օտարոտի, ոչ ռուսական աչքերով։ Նրան թվում էր՝ Վալերայի նման կապուտաչ է լինելու, ի՜նչ մեծ սպասումներ, համարյա իր որդին էր գալու. գոնե մի քիչ նման լիներ։

Խաշած կարտոֆիլ կճպելով ու արցունքները թափելով մայրը պատմում էր իր որդու մանկությունը, կարծում էր այնքան մոտ են այս տղան և իր որդին, բայց ընդամենը համատեղ ծառայություն էր, հրաձգային դասակի երկու շարքային, սակայն ի՜նչ կապ հաստատվեց մահվան ուխտով։

- Այստեղ մեկին նախագահ էին նշանակել, երկու տարի էլ չմնաց, ես ջահել ու անփորձ աղջիկ էի դաշտում, հետո ամուսնացավ, այո՛, երեխայի ծննդից հետո հինգ տարի ամուսիններ էին կոչվում, բայց չէր երևում։ Ապա լրիվ չքացավ, շրջկոմը նրան ուրիշ աշխատանքի նշանակեց։

Խոսում և կարտոլ էր կճպում, այնքան կճպեց, այնքան շատ, որ ամենը նույնքան անհասկանալի թվաց, որքան Վալերայի հետ շրջած հայացքը իր գնդացրի կողքին։

- Իմ գնալու ժամանակն է, Տատյանա Վլադիմիրովնա, այդքան ինչո՞ւ եք կճպում։

- Մի օր էլ մնա, այլևս իմ Վալերային վերաբերող ամեն ինչը վերջանում է քո գնալով, դու միակն ես իմ երեխայից ինձ մնացած, ես ոչ ոք չունեմ։ Դագաղը չբացեցինք։ Եղել է, որ բացել են, բայց տելեգրեյկայից ու մի քանի գետաքարից բացի ոչինչ չի եղել, ռմբակոծության տակ ընկած երեխաներ. մեր գյուղում բացել էին այդպիսի մեկը։ Մենք երեխա ենք ուղարկում, նրանք մեզ աֆղանական գետաքարեր։

Բայց դու ոնց որ իմ Վալերան լինես, ուրեմն դու նրան տեսե՞լ ես, հաստա՞տ տեսել ես։

Մի պատմիր նրա վերջին օրվա մասին, ես դա չեմ հասկանում, իմ երեխային քո պատմածների մեջ չեմ ճանաչում, մի պատմիր պետք չէ, ինչե՜ր ես ասում, իմ երեխան հերոս չի եղել, նա մթից վախենում էր, ինչո՞ւ ես ասում, թե դասակը նա փրկեց, այդ սուտ բաներն ինձ մի պատմիր, ես գիտեմ՝ ինչի համար ես ասում։

Բայց արի նորից խմենք, ես տասնհինգ տարի բերանս խմիչք չեմ առել, ինչո՞ւ գնացիր խանութ ու բերիր այս օղին։ Բայց քանի որ բերել ես, արի խմենք, այսպես ավելի լավ է։ Ի՜նչ եմ տեսել ես կյանքում՝ սև հող ու ծնկահար ցեխ։ Ցանում ենք կարտոֆիլ, հանում ենք կարտոֆիլ, պետությանն ենք հանձնում կարտոֆիլ, կերածներս կարտոֆիլ, ծիծաղս գալիս է, կյանքներս էլ համապատասխան, մեզանից ուրիշ ի՜նչ հոտ պիտի գար։ Այս գիշեր էլ մնա, խնդրու՛մ եմ։

Իսկ գիշերն անկողնուց կանչում էր.

- Արի՛ մոտս, արի՛, իմ Վալերան ես դու, արի գիրկս։ Ես ու Վալերան միասին էինք քնում, մենք մթից վախենում էինք երկուսով, բայց բանակ տարան, մնացի ես միայնակ, ահա տարուկես ողջ գիշեր վախենում եմ, բայց ինչ արած։ Իսկ հիմա դու այստեղ ես, խնդրում եմ, անունդ ի՞նչ էր, ի՞նչու ես գնում, մնա, ես քեզ մայրություն կանեմ։ Բայց հիմա արի՛, գիտեմ, որ չես մնալու։

- Քնի՛ր, Տատյանա Վլադիմիրովնա, քնի՛ր, շուտով լույսը կբացվի։

- Ինձ այդպես մի կանչիր, ես Տատյանա Վլադիմիրովնա չեմ, ես քեզ կանչում եմ իմ գիրկը։ Ես միայնակ եմ, շատ միայնակ, տես, լաց եմ լինում, որովհետև սա իմ կյանքի միակ գիշերն է, որ կարող եմ միայնակ չլինել։ Ողջ կյանքս լինելու է միայնություն, միայմությո՜ւն, գիշեր ու սարսափ… արի՛։

Առավոտյան չանդրադարձան գիշերային անցքին, կատարվածը իրենցը չէր, նրանք ելան անկողնուց օտարացած ու սրբացած։ Հրաժեշտից առաջ համբուրեց նրա ձեռքը

- Գիշերները չվախենաք։

Ժպտաց, ասաց.

- Ինչի՛ց վախենամ, վախենալու այլևս ոչինչ չմնաց։

ԶՈՐԱՅՐ ԽԱԼԱՓՅԱՆ

1986-1993

Հ.Գ. «ՀԱՅԱՑՔ» պատմվածքը հրապարակվել է ԶՈՐԱՅՐ ԽԱԼԱՓՅԱՆԻ «Այսքան բան» անտիպ ստեղծագործությունների ժողովածուում