Եգիպտոսում ամռանը անապատի վարդ նվիրեցին խանութում, գնումների դիմաց։

Հենց դուրս եկանք, ուզում էի առաջին պատահած մայթին թողնել. չորացած ճյուղերի խուրձ էր, կոթերը միահյուսած, ոնց որ ցախավել՝ բռունցքիս մեծությամբ։ Անհարմար զգացի, այդուհանդերձ.  նվեր էր։ Ինքնաթիռում պահել էի պայուսակիս մեջ, հատուկ պայմաններում, որ հանկարծ խրձիկները չջարդվեն, չվնասվեն։ Բերեցի տուն ու չգիտեի՝ ուր դնել. ոչ տեսք ուներ, ոչ սենյակի իրերի հետ էր սազում։ Դրեցի պատուհանագոգի հարևան սեղանին, հնդկական մի մետաղյա սափորի գլխին. միակ տեղն էր, որտեղ գույնով-ոճով և հոգով համընկնում էր։

Մի օր ծաղիկներ նվեր ստացա, ու սափորը պետքս եկավ. «վարդը» արագ գցեցի կողքի բյուրեղապակյա ծաղկամանը ու... մոռացա։ Ծաղիկները սափորում տեղ չարեցին, հանեցի ու տեղավորեցի այդ ծաղկամանի մեջ, ապա ծաղիկների արանքից առատ ջուր լցրի մեջը։ Մի երկու օրից, երբ ուզում էի ծաղիկների ջուրը փոխել՝ ապշել էի. «ցախավելը» ջրում կենդանացել էր ու լամինարիաների պես դոնդող-դոնդող բողբոջներ տվել... Անապատ մի ասա, վարդ մի ասա՝ կյա՜նք ասա...

Հեքիա՜թ...

Կինոյի հերոսը երեկ հեռուստացույցով պատմում էր.
- Անարդարություններն այնքան շատ էին, որ երբ ինձ հետ հավասար «վազող» ընկերս, ում մեկնել էի ձեռքս, առաջ անցավ ինձից ու շահեց առաջին տեղը, ես միայն ժպտացի։ Մնացած մրցակիցները բարկացել էին, մի քանիսը լալիս էին, իսկ ես լուռ էի։ Մեկը հրեց ինձ.

- Մեծամի՜տ...

Ես շրջվեցի նրա կողմն ու ասացի.

- Ես էլ եմ լալիս։ Բայց միայն այն ժամանակ, երբ... հաղթումեմ։

Հ. Գ. Այնքան սրտիցս էր։

Ինձ էլ, եթե կշտամբեին, թե ինչո՞ւ և ե՞րբ եմ պարտվել կյանքում՝ կասեի՝ երբ համբերատար եմ եղել: Եվ եթե հարցնեին՝ ե՞րբ եմ հաղթել՝ դարձյալ կասեի՝ երբ համբերատար եմ եղել։

Անզուսպ զուսպ, անզուսպ զուսպ, անզուսպ զուսպ… Կյանքը զսպաշապիկ է, որովհետև դու նրա սահմաններից չես կարող դուրս գալ։

Հումորը՝ մեզ օգնական... Հումորն ի՜նչ կախարդական բան է ...

Օրինակ՝ երբ զայրացած եմ լինում, մի հայացք ունեն տնեցիները, որով հենց նայում են, սկսում եմ ծիծաղել... Դա շատ նման է լինում էդ պահի իմ բարկացած հայացքին՝ պարոդիկ նմանակմամբ ... Փլվում եմ դրանից ... Երջանկություն է, երբ մտերիմներդ գիտեն քեզ «կախարդելու» ամենակարճ ճանապարհը ... Երջանկություն է, երբ կարողանում ես «կախարդվել» ...

Մարդկանց տեսակ կա՝ էնքան շփվող, ջերմ, երբեք չես նեղվում իրենց ոչ մի բառից. խոսքի տոնը միայն բավական է՝ տրամադրությունդ բարձրանա:

Օրերս մի բժշկի հետ եմ շփվում, որը մայրիկիս է բուժում: Մանուալ թերապևտ, ռեաբիլիտոլոգ, մարզիկ, ինտելեկտուալ ու պարզապես արևային մարդ: ) Ինձ ևս ախտորոշեց. արձանագրեց «ահագին լավ վիճակ» ու մի «դեֆեկտ» խոստացավ ուղղել:

Երբ հայտնվեցի օրթոպեդիկ մահճակալին, մի պահ, չիմանալով հաջորդելիք գործողությունների բնույթը, ասացի՝ էնքան անհարմար եմ զգում: Պատասխանը կարճ էր.
- Չղզիկանաս:

Էն տոնով ասաց, որ ուշքս գնաց ծիծաղից: Մինչև ծիծաղեցի պրծա, «դեֆեկտս» ուղղել էր: Երբեք չէի պատկերացնի, որ ինձ՝ չափազանց կնոջս (այստեղ՝ մեծամիտ ժպիտ), այդ բառով կարող են դիմել, բայց ավելի անպատկերացնելի էր, որ արձագանքս ծիծաղը կլինի: 

Խոսքի տոն կա ու մարդկանց տեսակ՝ հարյուր դեղ արժե: Մտածում եմ՝ հայերիս հումորի զգացումը բացող դասընթաց է հարկավոր. դեռ դպրոցից. մեր լրջությունն արդեն ընկնում է մեր իմացկուն ու գիտունիկ ամպերից ու փշուր-փշուր է լինում մեր սրտերին: Մեզ զենքի չափ հարկավոր են հոգիների սահմանները պահող՝ փոքրիկ մեծ ուրախություններ:

Օրացույցով գարունն սկսվել է։ Ինչ սիրուն է  զարթոնքը ... Դստրիկս ինձ վերապրել է սովորեցնում. շեյփինգի է տանում ... Ցնցող զգացում է ... Երբ դու ինչ-որ ժամանակ իրեն քայլել ես սովորեցնում, ապա ... ինքը քեզ՝ վազել ... Գլխումս կոճակներ կային հանգած. սկսել են վառվել։

Ձմեռնամուտի օրերին միտքս այնպիսի անցած պատմություններ են գալիս, որ, անկախ ինձնից, պայծառանում եմ: Ու համոզվում, որ, եթե ինչ-որ ժամանակ կարողացել ես համբերատար լինել, հետո էլ ժամանակն է համբերատար դառնում քո հանդեպ...

Մի ծանոթ ունեի։ Իգական սեռի անձ մը, որ հանգամանքների ճնշմամբ հայտնվել էր իմ կյանքում որպես իրողության պարտադիր բաղադրիչ` ոչ արյունակցական կապերով: Ամուսին ուներ ու լիքը ազատ ժամանակ. ահա իր ընտանիքի ողջ հոգսն ու կազմը: Ուրեմն, սույն կինը հաճախ էր գալիս մեր տուն հյուր: Արդեն չեմ հիշում` զանգով, թե առանց նախապես զգուշացնելու: Բնականաբար` հյուրասիրվում էր, անհրաժեշտ ժամանակ ստանում իմ կողմից` իր անհավատալի դարդ ու ցավերին անմնացորդ իրազեկվելու համար ...

Ձեռքով լվացքի, փոքր երեխաներիս մեծացնելու, գրաֆիկով աշխատանքի մի քրտնաջան փունջ էր այդ ժամանակ իմ առօրյան` զուրկ կնոջական հմայքներից և ուրախություններից, և համակերպվել էի արդեն կնոջ պարբերական գոյությանն իմ կյանքում: Դժվարանում էի հավատալ, բայց անգամ հաճելի էին դառնում նրա այցերն ինձ, քանի որ ստիպված «թայմ աութ» էի վերցնում գործերիցս ...

Հայտնվեց նա կրկին, երբ մեր այգուց հավաքած հատապտուղներն էի մաքրում, տեսակավորում մուրաբայի համար: Վազեցի սուրճ, քաղցրավենիք բերելու: Կինը մեր խոհանոցի անկյունակին նստած` խոսում էր, և, մեկ էլ, աննկատ, տեսնեմ` շարունակում է գործս` թասերի մեջ մխրճվելով, հաղարջի հատիկների հետ թաս առ թաս ջոկելով նաև իր բառերն ու մտքերը: Մինչ սուրճը կեփեր, նայում էի նրա խնամված մատներին, ու հանկարծ հասկացա, թե ոնց անգամ սիրեցի նրան, գիտակցելով, թե ինչ «զոհողություն» է նրա կողմից՝ պարապ զրույցի արանքում վտանգել դրանց անզիջում ինքնորոշումը ...

Մեկ էլ` դռան զանգ: Ներս է մտնում ամուսինս, ու ավելի եմ ուրախանում, որ մինչ սեղանը կգցեմ, կինը ոչ միայն կխոսի, այլև նոր զրուցակցից քաղաքավարական արձագանք կստանա: Զրույցին ուշադիր չեմ հետևում, բայց լսում եմ մեկ էլ. «Էդ ի՞նչ է, գործի՞ են դրել քեզ»,- կատակով ասում է ամուսինս: «Բա ի՞նչ անեմ, տեսա` չի հասցնում, մեղքս եկավ, մտածեցի՝ օգնեմ»:

Չհասկացա այլևս` ո՞նց մատուցեցի սուրճը, հետո ուրիշ ի՞նչ ու ի՞նչ հեքիաթներ պատմեց, միայն այն եմ հիշում, որ ես իր «մեղքն եկել» եմ ...  Տարիներն անցել են, կնոջ հետ այլևս առիթ չի եղել, ավելի ճիշտ՝ խուսափել եմ հանդիպելուց: Էսօրվա՝ արևի նման եկած պայծառությունս ինձ հուշում է, թե ի՜նչ լավ է, որ արձակվել եմ նրա ու էդտեսակ բարեհոգի հեքիաթասացներից:

Տխուր օրերին միշտ ուրախ պատմություններ եմ ուզում հիշել։
Ամռանը մայրս Վրաստանից դափնետերև էր բերել. երբ տուն մտա, սեղաններին, բոլոր հնարավոր գոգերին չորացնում էր անմեղ ու բուրավետ: Ասաց՝ հետդ կդնեմ, էլ չես առնի: Պատասխանեցի, որ տանը շատ ունեմ, հետո կտանեմ:
Քրոջս աղջիկը տեսնեմ աչքով է անում.
- Հա՜, մի քանի տարի էլ առնելու կարիք չես ունենա... 
Ու թաքուն ասում է՝ ծիծաղից փորը բռնած.
- Վրացուհու տան կողքով անցնելիս են եղել, սա հրավիրել է իր լավրովի այգի, ասել որքան ուզում եք՝ քաղեք։ Պատկերացրու՝ ինչքան քաղած կլինեն...

Ուշաթափվեցինք: Մայրս գլխի չէր ընկնում՝ ինչո՞ւ, ու մենք ավելի էինք ծիծաղում...

Տարիներ առաջ... Առավոտ շուտ շնչակտուր հասել եմ Լոռու մարզային թերթի իմ աշխատասենյակ, որ չուշանամ գեղանկարիչ, պատկերասրահի տնօրեն Փափագ Ալոյանի հետ նշանակված հարցազրույցից: Հոգսաշատ օրեր էին. առավոտյան կազմ-պատրաստ, դիմահարդարված աշխատանքի գնալը շքեղություն էր ինձ համար: Տեսնեմ` մեր անզուգական սրբագրիչ Հրանուշն արդեն սուրճի պատրաստման իր մենաշնորհին է անցել, ես էլ անցա իմ գործին` դեմքս մի քիչ հյուրընկալ տեսքի բերելուն:

Սակայն ... Դեռ նոր էի մատիտով մի աչքս ուրվագծել, երբ դուռը թակեցին, ու թափանցող լույսի ճաճանչներում ծածանվեցին հյուրիս` Ալփայի խարտյաշ գանգուրները: Նա ներս մտավ հունական աստծո նման, երբեք չուշացող մարդու ինքնավստահությամբ ... Ես հասկացա, որ արագ որոշում պիտի կայացնեմ` կամ թողնելու եմ թիթիզ-միթիզ բաները ու անցնեմ ծառայության, կամ թայմ աութ եմ վերցնելու` նկարչի ներկայությամբ նկարչությունս շարունակելու համար ... Բայց կյանքի փորձով մարդիկ էին թե Փափագը, թե Հրանուշս. մի կուշտ ծիծաղելուց հետո նրանք անցան պատուհանի մոտ սուրճը վայելելու: Ես թեև սառեցրի սուրճս, բայց նկարչությունս բարեհաջող գլուխ բերեցի: Այդպես առաջին անգամ «նկարվեցի» զրուցակցիս ներկայությամբ: Ասեմ զրուցակցիս, դուք հասկացեք` նկարչի, ասեմ առաջին անգամ, դուք հասկացեք` նաև` վերջին: 

Աչքիս վերին կոպը մի քիչ բորբոքվել, ուռել է: Երեխա ժամանակ դրան անվանում էինք, բռնվեք՝ չընկնեք, «պիպիկ»: Ոչ ցավ կա, ոչ որևէ գանգատ: Գեղագիտորեն է տհաճ ու որ՝ աչքդ կիսափակ է: Բայց, ինչն եմ հիշել. երբ դեռ Թիֆլիսում էինք ապրում, նման բան եթե պատահում էր, կողքից խորհուրդ էին տալիս, որ երեխան զուգարանում հաց ու պանիր ուտի: Ու կանցնի: Տարօրինակը այնքան խորհուրդը չէր, որքան որ՝ իսկապես... անցնում էր տեղնուտեղը: Սակայն էլ ավելի տարօրինակ էր, թե ո՞վ էր առաջինը այդպիսի բան փորձել ու առհասարակ այդ առաջավոր գյուտը հրամցրել մարդկությանը ... Ավանդույթ ու ժողովրդական հավատալիք. երբեմն այնքան «խելքի ծովություն» կարելի է դրանց տակ տեսնել: Կապ չունի, որ կոպս ուռել է։ Այստեղ ասացի, այստեղ մոռացանք:

Երեկ երթուղային տաքսի նստեցի ու, երբ մեքենան տեղից շարժվեց, քիչ էր մնում հայտնվեի թաղիքի ու փափախի մեջ կորած մի արջի գրկում: Ներողություն խնդրեցի ու զգացի, թե ոնց եմ կարմիր կտրել... Բայց հենց հիշեցի ընկերուհուս մայրիկի հետ պատահածը, հասկացա, որ չարժե այդքան էլ լուրջ ընդունել: Փափլիկ, սիրուն ու ձյունափաթիլ Կալան, ի տարբերություն ինձ, չէր կարողացել պահել հավասարակշռությունն ու թափով ընկել էր մի տարիքով ասպետի գիրկը: «Վայ, եղբայր ջան, հազար ներողություն»,-ասել էր ու դուրս թռել գրկից: Տղամարդն էլ` թե`«Քուր ջան, էդ ինչ կըսես. գնա, մի հա'տ էլ արի»:

Հումորի զգացումը ուրիշի վրա ծիծաղելը չէ, չէ՜, շատե՜րն են մոլորության մեջ։ Այլ՝ ինքնահեգնանքի ունակությունը. սեփական անձի կարևորության սրացումը կանխելը, հատկապես գարնան մոտենալուն պես, երբ վարարում է բնությունը: Նրբանկատ լինենք. դա դժվար չէ: Երբեք էլ դժվար չէ։

Բառեր կան, որոնք ասելու համար չեն, այլ՝ զգալու: Դրանք գիշերային աստղերի պես են. հանկարծ լույս են արձակում, ու հենց փորձես հաշվել, կորչում են: Այդպես է երաժշտության դեպքում. հանկարծ մի հնչյուն սկսում է տանջել քեզ. գլխավոր մի հնչյուն, որ չես կարողանում որոշել՝ որ նոտան է։
Գրականությունը նույնպես երաժշտություն է. քանի որ նրա հիմքում, ինչպես և՝ երաժշտության, ձայնն է ու լռությունը ու ընկալումը... Խոսքերը հնչեղ կամ թույլ են դառնում, եթե իրենց տեղում են։ Բառերը իմաստավորվում են ուժգնությամբ։

Մարդիկ էլ՝ իրենց ներկայությամբ կամ բացակայությամբ։ Մարդիկ կան, որ իրենց ամենուր տանտեր են զգում: Ես անգամ մորս տանը ինձ տանտեր չեմ զգում, ու խնդիրը մորս մեջ չէ ... Երևի շատ բան իրավունքների գիտակցումից է գալիս, ինչը մեզանում շատ թերի է դեռևս ընկալվում: Հավասար իրավունքների դեպքում անգամ տեսնում ես մարդկանց, որոնք իրենց առաջ են գցում, իրենց ավելի իշխող դերում զգում, սկսում հրահանգներ տալ՝ բոլորովին առավել չլինելով կարողություններով ... Գիտակցողը միշտ ավելի համեստ դիրքերում է, ու սրանում կյանքի մեծ անարդարություն կա:

Երեխա ժամանակ քանոնի էի երազում գնալ։ Ամենաքնքուշ նվագարաններից էր իմ՝ երբևէ տեսած։ Կոնֆետների տուփի վրա ռետինե լարեր էի անցկացնում, ամրացնում՝ ինչպես այդ գործիքն է, ու մատներով հարվածելով՝ փորձում երաժշտություն ստանալ։ Հանկարծ բացահայտեցի, որ լարերի ձգվածության աստիճանից է կախված ստացածս հնչյունների որակը։ Երբեմն ռետինները կտրվում էին, ու հարվածում դեմքիս ու մատներիս. բայց ցավ չէի զգում, որովհետև դա իմ սխրանքն էի համարում։

Մայրս խղճաց մի օր՝ տեսնելով համառությունս, ինձ համար աստղաբաշխական գնով քանոն գնեց ու տարավ ուսուցչի մոտ։ Երիտասարդ ու գեղեցիկ կինն ինձ սովորեցնում էր տրեմոլաների արվեստին, ուսերս ուղիղ պահելու ու լարվածությունից կուչ չգալու հնարքներին։ Նա թևերիս տակ գիրք էր դնում և ստիպում, որ մատնոցներով հարվածելու պահին ուսերս չձգեմ, ու գիրքը հանկարծ վայր չընկնի լարերի վրա ... Հեքիաթը, սակայն, չկրկնվեց։ Դասերը հետաքրքիր չէին, ու կարգին նվագել չսովորեցի ... Բայց հասկացածս ամբողջ կյանքի համար էր. այն, որ ինչ ինքդ ես հայտնագործում, ամենակարևոր դասն է դառնում։

Ու ամենասիրելի ... Մնացածը հեքիաթներ են։ Հատկապես այն փնթփնթան ծերուկը, որը նվագարանի հսկա պատյանը ձեռքիս տեսնելով՝ հանրային տրանսպորտում ամեն անգամ նախատում ու ամոթանք էր տալիս ինձ։ Ու որի պատճառով ես հրաժարվեցի մանկությանս հեքիաթից։

Եզրահանգումս՝ հեքիաթին պիտի հավատալ։ Հեքիաթին պիտի հավատալ։ Բայց ոչ երբեք՝ հեքիաթներին։

Լոռեցիները մի հրաշք խոսք ունեն. «Շաշի ճըկատին հո գրած չի ըլնըմ, որ շաշ ա»: Համբերատար լինել և չկորցնել հումորի զգացումը, երբ հանդիպում ես ոչ համարժեք մեկի: «Շաշի հետ չեն շըշանըմ». նորից զգուշացնում են լոռեցիները։

Լոռեցիների հումորը... անկանխատեսելի, սարի ծամոնի պես անսպառ ու սուր... 
Մի գյուղում էի վերջերս, հուղարկավորության էի մասնակցում: Երբ գերեզմանատանը մարդիկ սկսեցին տեղավորվել ամեն մեկն իր ավտոմեքենայում, վարձով եկած երթուղայինի վարորդը, մինչ ուղևորները կհավաքվեին, սկսեց իր մեքենայի գովքն անել, բացատրել աշխատանքի նրբությունները, առավելությունները. 
- Տռասսի վրա սրան հավասարը չկա. «Մերսեդեսը» գլուխը քարովն ա տվել...
Մի կին, որը ձեռքի ափը բերանին դրած` նստած էր անկյունում ու ընկերուհու հետ անլսելի զրուցում էր, մեկ էլ դինջ-դինջ ասաց.
-Մարթի ա տալի... Վայ քու գլխին...,- ու շարունակեց զրույցը:

Տատս լոռեցի չէր։ Բայց ողջ գիտակցական կյանքն ապրել էր Կիրովականում։ Բարի՜, միամի՜տ։ Կյանքում կատակել չսովորեց։ Բայց հո սերվա՜նդ չուներ։ Չգիտեմ` ինչե՞ր ու ո՞նց էր նա իր անտիկվար սերվանդի մեջ պահում, բայց էս լի ու բոլ աշխարհում, որքան էլ ձգտում եմ մեր պահարանում էդ բուրմունքից մի կաթիլ հունցել, չի հաջողվում: Ո'չ ճռճռան դռները կան, ո'չ գողեգող թրթիռները, ո'չ բռնվելու լեղապատառ վայելքը, ո'չ բոշեքից ծածուկ գնված մաստակների խաբարբզիկ փուչիկները ...

Դուստրերիս չեմ էլ հարցնում, թե իրե՞նք ինչն են հետո կարոտելու: Բայց երևի նրանք էլ իրենց կարոտելունը պահած կունենան արդեն... Հեքիաթ է կյանքը: Միայն թե կարողանանք այն կարդալ: Չուշանալով ...