Կուզեի իմանաս, սիրելի Ս…, որ այս գիրքը, որ թողել էիր իմ վարձու, ցուրտ սենյակում, երբ ինձ այցելության էիր եկել այդ սաստիկ ցուրտ օրը, ձեռքս առա այն ժամանակ, երբ ցուրտն ինձ այնքան էր նեղել, որ չսառչելու համար լիցքային վարժություններ էի արել ու կուչ եկել թախտի մի անկյունում ու աչք էի ածում, թե ինչ մի հարմար գիրք կարող եմ կրակին տալ ձեռքերս տաքացնելու համար, որպեսզի կարողանայի մատիտ կամ վրձին բռնել՝ առանց ձեռքս դողացնելու։

Մեկ-մեկ ցրտից այնքան էլ չեմ նեղվում, քանի որ սովորել եմ ինքս ինձ իմ ունեցած-չունեցած հնարավորությունների սահմանում անտրտունջ տանելի դարձնել այն բոլոր դժվարություններն ու անհարմարությունները, որոնք ունենում են յուրաքանչյուր այն մարդիկ, որոնք իմ օրին են այս պահին, բայց այսօր ուրիշ է։

Ուզում եմ իմանաս, որ սաստիկ բարկացած եմ այսքան ցուրտ եղանակի վրա, և դա է պատճառը, որ կրակին տալու մի բան էի սկսել փնտրել սենյակիս մեջ։ Իմ սենյակում հիմա այնքան ցուրտ է, որ կարծես ցրտից բացի ոչինչ չկա։ Սառչում եմ նստած տեղս, ատամներս իրար են գալիս, ու չեմ կարողանում ծնոտս ինձ ենթարկել։ Արևի նշույլ իսկ չկա, իսկ ցուրտը բոլոր հնարավոր տեղերից ներս է թափանցում սենյակ, ու դրա դեմն առնելու ճար չունեմ։

Այսպես արևից կախյալ վիճակում եմ և սպասում եմ, թե հնարավոր է արևը դուրս կգա ամպերի տակից, որ գոնե մի քիչ ջերմության հույս ունենամ։

Հայելու մեջ նայեցի ինձ, քիթս կապտել էր ցրտից, ու դեռ լավ է, որ երեսս մազակալած է, և շատ բան չտեսա։ Դրանից էր, որ մտքիս նման բան դրեցի՝ ունեցած գրքերիցս մեկ-երկուսը կրակին տալ սենյակի ցուրտը կոտրելու համար։ Մտքով սկսեցի գցել-բռնել, թե որ գիրքը կարող եմ այս պահին զոհել։ Բոլոր գրքերն էլ ինձ պետքական գրքեր էին, ոչինչ չկարողացա առանձնացնել։ Գրքերիս հանգիս թողեցի ու անցա այն կտավներին, որոնք յուղաներկի ավելի հաստ շերտով էի նկարել։ Իսկ դրանք շարված էին սենյակիս պատերի երկայնքով ու լայնքով, նման այն գերիներին, որոնց պատրաստվում են գնդակահարել։

Ինձնից շատ բան կպահանջվեր՝ նրանց վրա կրակ բացելու համար։ Երբ բարձրացա նստած տեղիցս, աչքիս կպավ իմ սեղանին դրված մի գիրք, որը ես չէի դրել։ Վերցրեցի ձեռքս, նախ դրսից նայեցի՝ կազմին, կազմը շատ անհրապույր էր և տխուր տպավորություն թողեց վրաս, թեպետ ոսկետառ էր գրված՝ Գաբրիել Գարսիա Մարկես «Հարյուր տարվա մենություն»։

«Մենությանս մեկն էլ ավելացավ», - մտածեցի ես։ Հետո բաց արի առաջին էջը, իսկ հետո՝ վերջինը։ Հասկացա, որ գիրքը քոնն է, և որ այն դու ես մոռացել թողել գրասեղանիս վրա փռած թղթերի մեջ։ Էլի մեծ բան կպահանջվեր ինձանից թեկուզ այս անծանոթ գիրքը կրակին տալու համար, առավել ևս, որ մի  այնքան էլ հաստ գիրք չէր, ձեռքս չգնաց։

Բացեցի առաջին էջը և կարդացի.

«...Կանցնեն շատ տարիներ, և գնդապետ Աուրելիանո Բուենդիան, գնդակահարության պատի տակ կանգնած, կմտաբերի հեռավոր այն իրիկունը, երբ հայրն իրեն սառույց տեսնելու տարավ...»։

Սա առաջին էջի առաջին նախադասությունն էր, որ կարդացի և այն սառույցի մասին էր։ Ասել է թե՝ նորից ցրտի մասին էր խոսքը, երևի գնդակահարվողների մոտ ցրտի զգացողություններ են առաջ գալիս, որ հենց սառույց տեսնելու հիշողությունն էր մտքին եկել։ Սենյակս ավելի ցուրտ թվաց, և ավելի մրսեցի այս նախադասությունը կարդալուց հետո։ Այս տողերն ինձ ավելի մրսեցրին, քան՝ էի, մի խոսքով։ Գիրքը մի կողմ դրի։ Քիչ հետո նորից ձեռքս վերցրի՝ իմանալու, թե ո՞վ է գրողը, որ երկրացի է, խոշոր գրողներից է, թե ոչ և ինչու է մենության մասին գրել։

Գրքի վերնագիրը նորից հին օրերի մենությունս հիշեցրեց։ Կարդացի, թե այս գրողի մասին ինչ է գրված։ Եվ այսպես, թարգմանիչը գրում է, որ հայ ընթերցողի հանդիպումը համաշխարհային գրականության վերջին տասնամյակի թերևս ամենաուշագրավ հայտնության՝ կոլումբիացի գրող Գաբրիել Գարսիա Մարկեսի «Հարյուր տարվա մենություն» վեպի հետ, որի փառավոր հաղթարշավը երկրագնդի ամենատարբեր անկյուններում հավաստում է այն իրողությունը, թե 20-րդ դարի պիտակը կրող ևս մեկ գիրք համամարդկային մշակույթի գանձարանում գրանցվելու իրավունք ստացավ։

Ահա գրված է այստեղ, որ իսկական գրականության շարժիչ ուժը Կարոտն է, Սերը և այդ զգացողություններն ուրիշին հաղորդելու անզուսպ պահանջը։ Այս տողերը, որ գրված են, քեզ շատ պետք կգան որպես սկսնակի կամ գրելու փորձ անողիդ համար։

Ուրեմն ավելի ուշադիր կլինես Կարոտի ու Սիրո հարցում։ Ահա հավաստիացնում են, որ վեպը էժանագին, անարժեք մի գիրք չէ, առավել ևս, որ այն Կարոտի ու Սիրո մասին է։ Բայց միևնույն է, ինչի մասին էլ որ այն լինի, իրավունք չունեմ չկարդացածս գիրքը վառել, թեպետ շատ եմ մրսում։

Երբ քեզ ճանապարհելուց հետո վերադարձա սենյակ, նստեցի թախտի եզրին, որ հետագա անելիքս որոշեմ, շորերս հագի՞ս պառկեմ քնելու, թե՞ դեռ կարող եմ մի ինչ-որ բան թղթին կամ կտավին հանձնել, զգացի, որ քո գնալուց առաջ երգածդ երգը՝ «Սարերի հովին մեռնեմ»-ը,  դեռ ականջիս մեջ էր, սենյակիս մեջ, ես անմիջապես դա լսեցի այնքան հստակ, որ կարծես թե դեռ երգում էիր՝ քիթդ ու դեմքդ ցրտից կապտած։

Ես լսում էի, թե ինչպես է ձայնդ գնում զարկվում ցուրտ սենյակիս մի պատին, այնուհետև զնգալեն հետ դառնում, զարկվում մյուս պատին և այդպես շարունակ։

Երգի բառերը չհիշեցի, բայց որ այն կարոտի ու սիրո մասին էր՝ դա ստույգ էր։ Իրականում երգ չէր դա՝ լաց էր, կամ ինձ թվաց, թե լաց էր՝ արդեն կորսված սիրո ու կարոտի մասին։ Մտածեցի, որ երգը քո լացն էր այն ամենի մասին, ինչ որ կար, կարող էր լինել և հավանական անվերադարձ կորստի մասին։ Քանի երգը ականջիս մեջ էր, ինձ մենակ չէի զգում, երբ վերջապես երգի մեղեդին իմ ցուրտ սենյակում ինքն էլ սառեց՝ մրսեց և մարեց, ես ինձ զգացի կատարյալ մենության մեջ անտանելի ցուրտ սենյակում։ Ինչևիցե, մտածեցի, թե այս աշխարհում ամեն մարդ վաղ թե ուշ գտնում է մի երգ, որ իր սիրած երգն է դարձնում։ Դա քո երգն էր, իսկ ես դեռ իմը չէի գտել։ Շատ ափսոսացի, որ ես դեռ իմ երգը չունեմ։ 

Մենությունն այնքան քմահաճ ու ճնշող էր, որ իմ լիցքային վարժությունները, որ սկսեցի կատարել փոքր-ինչ տաքանալու համար, ի զորու չեղան  այն ցրելու։ Էս աշխարհում ցավից ու հոգսից պրծում չունի մարդ, դրանիցից ոչ մի տեղ չես փախչի, որովհետև մի ցավից պրծնես՝ մյուսի ձեռքը կընկնես։ Դե, ցավն էլ որ գալիս է, հո մենա՞կ չի գալիս։ Էս վիճակս հեչ սրտովս չի, բայց չէի էլ ուզենա ուրիշ տեղ գնալ, ասենք, մի տաք տեղ, մի տեղ, ուր տաք ու հաճելի է։ Դե, կասես, դրախտի պես տեղ ես  ուզում երևի, բայց դրա հնարն էլ չունեմ, դրա համար էլ ոչ մի տեղ ցանկություն չունեմ գնալու։

Հա, դե, բոլորն էլ, ում տեղը նեղ է, դրախտի մասին են մտածում, ինչ կա որ։ Ասեմ, որ դրախտի մասին գաղափար իսկ չունեմ, և էնտեղ ընկնելն էլ երկնավորի կամքով է՝ իմ ցանկությունը հաշվի մեջ չէ։ Կամ ո՞վ գիտե, թե դա ինչ տեղ է, էն աշխարհը չեմ ճանաչում, իսկ սա ճանաչում եմ և սիրում։ Ամբողջ հոգով - սրտով եմ սիրում է՛ս աշխարհը և ուզում եմ ինչքան հնարավոր է երկար մնալ այստեղ։

Այնպես որ, ուշքս ու միտքս էս աշխարհի վրա է, այստեղ են նրանք, ում ունեմ և պետք է ունենամ՝ երեխաներ։ Էնտեղ՝ դրախտ գնացողները կամ հետ չեն գալիս, եկողներն էլ  չեն խոսում։ Ինձ համար դրախտը հենց էն տեղն է, որտեղ մենք ապրում ենք հիմա, սրանից լավ տեղ չկա, թեկուզ տեղս նեղ է ու ցուրտ։

Դե, որ արդեն խոսք գնաց երկնավորի ու դրախտի մասին, հիշեցի մեր գյուղի եկեղեցին, որ գյուղսովետի գրասենյակի դեմ - դիմաց էր գտնվում ու բերնեբերան ցորենով լիքն էր լինում, մինչև գյուղացիներին իրենց աշխօրի բաժանելը։ Իսկ եկեղեցուն համարյա քիփ կպած մի պառավ կին էր ապրում։ Եվ ահա, մի քանի անգամ գյուղսովետի նախագահը տեսնելով, թե ինչպես է էդ պառավը եկեղեցու դռան քարերը պաչպչում, մատ էր թափ տվել վրան ու ասել.

- Կատին աքա, մեկ էլ տեսել եմ, որ էն ինչ դու աչքից հեռու Հոռեկա վանքում ես անում,քարերն ու պատերն ես պաչպչում, մոմ ես վառում, թե ինչ, էնտեղ, նույնն էլ էստեղ ես անում, քո նկատմամբ սանկցիա կկիրառեմ։

Խեղճ կինն էլ պատասխան էր տվել, թե՝

- Բա ի՞նչ անեմ Մովսես, որ չպաչեմ, իմ ապրուստս էս դռնից եմ ստանում։ Հույսս սա

է։ Համ էլ դռնից ներս էլի բան կա՝ մենակ ցորեն չի։ Շատ բան եք փակի տակ դրել, մենակ ցորենը չի, իմանաս։ Չգիտեմ էդ պատասխանից հետո գյուղսովետը սանկցիաներ կիրառել է, թե՞ ոչ։ Կամ մահվան դուռը հասած մարդուն ի՞նչ կարելիության սահմանի խախտում կարող է լինել։ Դե, ասածից ու պատասխանից հասկանում ես, որ երկնավորին հասնելն էլ չես կարող, դեպի նա տանող՝ միշտ մի դուռ փակ կլինի։ Հույսն էլ բավարար է։

Բայց դե ի՞նչ է հույսը, մեկ էլ մտածում եմ, որ ամեն ինչում ապավինում ենք այդ հույսին՝ չգիտեմ, դրա պատասխանը ամբողջովին ինքս էլ ինձ համար չունեմ։ Ամեն անգամ քնելուց առաջ այս ցուրտ ու սառնամանիք սենյակում այն հույսով եմ մտնում անկողին, որ վաղվա օրն արևոտ կլինի, և այդ իմ երազած արևոտ օրն էլ երազիս մեջ էլ եմ տեսնում, բայց արթնանալուց հետո ամեն անգամ համոզվում եմ, որ հույս ասածը նույնն է, թե տեսածդ երազը իրականության տեղ դնես։ Այդ հույս ասածի մեջ ճիշտ է ամեն ինչ կա՝ կարոտ, սեր, առողջություն, երջանկություն, ամեն ինչ, ինչ մարդու երևակայությունը կհերիքի ունենալ կամ տեսնել, շոշափել իրական կյանքում, բայց վերջին հաշվով՝ բոլորը չէ, որ կյանքը քեզ թույլ կտա, վերջում էլի կստացվի երազ, որին իրականության տեղ կդնես։ Այսքան բան։

Ամեն անգամ, երբ վառելիք չեմ ունենում, և սենյակս ցրտում է, մի տեսակ սիրտս էնպես է սևանում, որ ուզում եմ ուրիշ մարդ լինել, ոչ թե էն՝ ինչ որ հիմա կամ։ Թեկուզ էսկիմոս, նենեց,  որոնց երկիրը ցուրտ է միշտ, և իրենց համար էլ հեչ նեղություն չի իրենց ցուրտ յուրտում ապրելն ու քնելը։

Էսքանից հետո, երբ  կենդանի մեկը չկա, որ հետը զրուցեմ, խելքիս փչեց մեկնումեկին նամակ գրել, դե, էդպես էլ արեցի։ Ավելի շուտ՝ որոշեցի, թե որ պիտի գրեմ, բայց  ո՞ւմ պիտի գրեմ՝ հորս ու մո՞րս, ասենք գրեցի, ինչի՞ մասին պիտի գրեմ, երբ շաբաթը մեկ գրում եմ: Երեկ թե երեկ չէ առաջին օրը գրեցի վերջինը։ Գրել էի, որ լավ եմ, ամեն ինչ իր տեղով է գնում, ոչ մի խնդիր կամ դժվարություն չունեմ, միայն ձեր կարոտն եմ քաշում ու ձեր մասին մտածում, ուրիշ ոչինչ։

Ծնողներիս հաճախակի եմ նամակներ գրում, որ իրենք համոզված լինեն, թե կյանքից չեմ շեղվել, ու իրենք էլ միշտ իմ սրտի մեջ են։ Ուրիշ մեկին էլ էնքան լավ չգիտեի, որ նամակ գրեի, դրա համար էլ որոշեցի քեզ գրել, թեպետ համոզված չեմ, որ երբևէ այս նամակը քեզ կուղարկեմ։ Է՜հ, մտածեցի, կա - չկա՝ ցուրտը էնպես է ազդել վրաս, ու ծալս պակասել է։ Բայց դե մեջս դեռ շունչ կա, ուրեմն դեռ ապրելու ապրանք եմ։ Թեպետ դեռ շունչս լավ էլ վրաս է, բայց կարծես ցրտացավ եմ կպել, սիրտս տեղում է, բայց զարկը չեմ զգում, ձեռուոտս՝ բոլոր մատները հետը կան՝ չեմ զգում, աչքուականջս ու ի ծնե տված մասերս տեղն են՝ չեմ զգում։

Գիտեմ, մի օր էլ այս ամբողջը պատմություն կդառնա, ու ես կուզեի իմանալ, թե էդ ժամանակ ինչ պիտի մտածեմ այս օրերի մասին։

Ինչևիցե, ոչ գրքի մի էջ և ոչ էլ կտավ՝ չվառեցի այն օրը և հետո, ինչպես մտքիս կար, ցրտից սառչելով շարունակեցի նստած մնալ թախտի վրա։ Հասկացա, որ այն ամենը, ինչ կա սենյակիս մեջ՝ գիրք, թղթեր, կտավ, վրձին, մատիտ, դրանց նկատմամբ մեծ հարգանք ունեմ և հենց այնպես չեմ կարող որևէ գրքի որևէ էջը վառել, թեպետ այդ գիրքը մի քանի հազար օրինակներից մեկը լինի։ Չեմ կարող։ Ժամանակ առ ժամանակ, ջերմության զգացողությունս չկորցնելու համար, երբ լույս եմ ունենում,սեղանիս լուսամփոփի լամպին եմ  ձեռքերս պատ բերում, թողնում եմ այնքան ժամանակ, մինչև մատներս վառի։

Այսօր էլ սենյակումս այնքան ցուրտ է, ինչքան այն օրը երբ դու եկար։ Ճար չունեմ, պիտի համբերեմ, մինչև նորից կարողանամ հեղուկ վառելիք գնել։ Առավոտյան ժամը յոթից արթուն եմ, արդեն համարյա կեսօր է, բայց անկողնուց վեր կենալ չեմ  ուզում։ Կմնամ պառկած այնքան ժամանակ, երբ այլևս անհնար լինի պառկած մնալ։

Թե ինչու մտածեցի քեզ իմ այս վիճակի մասին գրել, չգիտեմ։ Մեծ բան չէ եղածը, և ցրտից մեծ բան սարքելը, փաստ է, որ հիմա նորից շորերով պառկած եմ անկողնում և մրսում եմ, թեպետ աշխատում եմ մեծ կարևորություն չտալ ցրտին։

Լավ է, որ կիրակի է, և կարող եմ իմ սրտի ուզածի չափ մնալ անկողնում պառկած և փորձել  խաբել ցրտին։ Ինքս ինձ մտածում եմ, թե ուրիշ խելքը գլխին մի մարդ, ցրտի ու իր մրսելու մասին նամակ չէր գրի, բայց մեկ էլ մտածում եմ, որ կգա մի օր, արևը դուրս կգա, կերևա անամպ երկնքում, սենյակիս ներսը կջերմանա, բայց նամակը կմնա ու կհիշեցնի ինձ ցրտի մասին։ Կարող էի գրել ավելի մանրամասն, թե ինչպես են սառչում ոտքերս, ձեռքերս, և ի՞նչ էի զգում, գրեի, թե ինչ զգացողությամբ էի ուզում գիրք կամ իմ կտավներից մեկը վառել՝ տաքանալու համար և թե ինչպես ոչ մեկի վրա ձեռքս չգնաց։

Գրող լինեի, կարող էի մի լավ կարգին պատմվածք սարքել այս ամենի մասին։ Մտածում եմ, որ դու կգրես մի ցուրտ սենյակում ապրողի մասին և այն մասին, թե ինչու սկսեցիր երգել այդ անտանելի ցուրտ սենյակում։ Խոստովանեմ, որ երգը այն օրը  բավական ջերմացրել էր սենյակիս մթնոլորտը։

Գիրքն առա ձեռքս ու շարունակեցի կարդալ թարգմանիչի խոսքը գրողի մասին։

Գրողի խոստովանությամբ, ութ տարեկանից հետո նրա կյանքում հետաքրքրական ոչինչ չի կատարվել։ Զարմանալու բան՝ ճիշտ այդ զգացողությունը ես էլ եմ ունեցել։

Ութ տարեկանում ինձ հետ ավելի շատ կարևոր բաներ են կատարվել, քան դրանից հետո։ Հիշեցի, թե ինչպես մայրս տոնական զգեստ հագցրեց ու առաջին անգամ տարավ դպրոց։ Հաջորդ օրը մորս ասացի, որ դպրոց գնալ չեմ ուզում ու թող իմ փոխարեն ինձնից փոքր  քույրս գնա, երբ նա դեռ երկու տարի էլ ուներ, որ իրեն դպրոց տանեին։ Չգիտեմ, մայրս հասկացա՞վ, թե ինչքան սարսափելի է ինձ համար առաջին անգամ դպրոց գնալը, անծայրածիր ազատությունից զրկվելը, բայց երբ պահանջեցի և պնդեցի, որ քույրս իմ փոխարեն դպրոց գնա, բոլորը ծիծաղեցին վրաս։

Բայց չէ, ինչ էլ լինի, միևնույն է, ինձ նրան՝ այդ գրողին հավասար չեմ դասի, ես փառասեր չեմ մեծ գրողների պես։

Ես, որ արդեն բավական ժամանակ է ինչ մշտապես ապրում եմ ինձ համար մի  նոր միջավայրում և փորձում եմ հարմարվել կամ ընտելանալ իմ նոր քաղաքային միջավայրին, ընդունել այն ինչպես որ կա, բայց միևնույն է, տպավորությունները  նույն սրությամբ չեմ ընկալում, ինչպես ընկալում ու տպավորվում էի ութ, տասը, թեկուզ՝ տասնհինգ տարեկանում։

Կարծում եմ, մարդու մանկության տարիների տպավորությունները կարող են այնպիսի մի խտությամբ մնալ հիշողությանդ մեջ, որ ամբողջ կյանքդ էլ այդ հիշողություններով ապրես, ու դա քեզ բավարարի։ Իմ մանկության հիշողությունները խանդով են ընդունում նորեկներին, տեղ չեն ուզում տալ, և շատ շուտով նորը մոռացվում է, էլի մնում եմ հին հիշողություններիս հետ միայնակ։ Ճիշտ է, հիմա ես ավելի շատ բան եմ տեսնում։ Քաղաքի բարձրահարկ շինությունները, նոր կառուցվող շենքերը, մարդկանց շատ լինելը, նրանց գալն ու գնալը, երեխաների՝ մանկապարտեզ տխուր գնալն ուրախ գալը, դպրոցականների դպրոց գնալն ու ուրախ տուն գալը, կյանքն ու մահը, մեքենաների շատությունն ու աղմուկը, ավտոբուսների դռներից կախված մարդկանց տխուր դեմքերը, որոնք ցրտի բերանն ընկած, աշխատանքի են շտապում, աշխատողների ժխորը, վերջապես՝ մարդկանց ուրախությունները, իրարանցումը և այն ամենը, ինչ այս կյանքի մասնիկն է կազմում, որոնք մեզ կամ տխրեցնում կամ ուրախացնում են։

Բայց այս ամենը այժմ այնքան տպավորիչ չեն, ինչ էին մի ժամանակ, երբ սուր զգացողություններ էի ունենում այն ամենից, ինչ տեսնում ու լսում էի։ Կարծում եմ, սրանք՝ այս նորերը, երկար չեն մնա հիշողությանս մեջ։ Եթե մնան էլ, ապա տպավորիչ չեն լինի։ Ինչո՞ւ։ Վստահ եմ, որ իմ մանկության ունեցած պատկերացումներին նման չեն, իսկ եթե տպավորվում էլ է իմ մեջ ինչ-որ մի բան, ապա այն շատ շուտով մոռացության է տալիս հիշողությանս ապարատը, երևի այդ ապարատը կարծում է, որ այն ինձ խիստ անմարդկային է թվում և խորթ։

Երբ դեռ իմ առաջվա մենության մեջ էի ապրում, և եղանակները տաք էին, մի օր տուն էի վերադառնում, իմ վարձու սենյակից մեկ տուն այն կողմ, իր տան մոտիկ ճանապարհի եզրին մի կին խոսքակռվի մեջ էր մտել դեմ - դիմաց գտնվող տան կնոջ հետ։ Նրանք երկար վիճեցին ինչ - որ բանի շուրջ, անգամ փողոցով անցուդարձ անող մեքենաների աղմուկն էլ նրանց չէր խանգարում։ Նրանք սաստիկ բարձրաձայն վիճում էին, այնքան, որ լսվում էր անգամ իմ փակ սենյակում։ Բանը հասավ նրան, որ երկու ընտանիքների մյուս անդամներն էլ խառնվեցին, վիճեցին, գնալով ավելի թունդ սկսեցին իրար ինչ-որ բաներում մեղադրել, մեջտեղ բերեցին ամեն կողմից իրենց համոզմունքով ավելի ստույգ փաստեր, ապացույցներ և այլ անհեթեթ բացատրություններ։

Լեզվակռիվն այնքան թեժացավ, որ թե այս և թե այն կողմի տներից ուրիշ հարևան մարդիկ էլ դուրս եկան խառնվեցին լեզվակռվին։ Բանը հասավ նրան, որ մեկը թաղային միլիցիային կանչեց։ Թաղայինը եկավ, կանգնեց ճանապարհի այն կողմից վիճողների մեջ, ոչինչ չասաց, նրանից էր, որ պարզապես հոդաբաշխ մի նախադասություն անգամ չէր կարող ասել այդ մարդը, գրպանից սուլիչը դուրս բերեց  ու մի քանի անգամ սուլեց, ապա  անցավ մյուս կողմը, նորից մի քանի անգամ սուլեց։

Այդ ամենը շատ ծիծաղելի թվաց ինձ, բայց դա այն ամենն էր, ինչ կարող էր անել այդ փոքրամարմին, կիտելը հագին միլիցիան՝ կրտսեր լեյտենանտի ուսադիրներով, համակարգին գերի մի մարդուկ, որը նրանցից մեկն էր՝ գյուղից քաղաք եկած։

Միլիցիայի սուլոցներից մարդիկ չցրվեցին, ոչ էլ հանդարտվեցին, ընդհակառակը, դա կրակին յուղ լցնելու պես մի բան դառավ, վեճը ավելի թեժացավ, վտանգ կար, որ կարող է տղամարդիկ ձեռնամարտի էլ բռնվեին։ Վերջապես թաղայինը սպառնաց, սուլեց ավելի քան մի յոթ անգամ, մինչև անգամ ձեռքը  տարավ կողքից կապած ատրճանակին և սպառնաց, որ ստիպված բրիգադ կկանչի։

Նոր միայն մարդիկ էդ տեսակ խոսքերից հետո քիչ հանդարտվեցին ու կամաց - կամաց ցրվեցին։ Արդեն երկու-երեք ամիս է, դեռ հաշտության եզրեր չեն երևում սրանց՝ վիճողների միջև։ Թաղամասի բնակիչները նույն Ապարանի գյուղերից քաղաք տեղափոխվածներ են, մի սովորույթով, նույն վարք ու բարքով ապրած ու մեծացած մարդիկ։ Ինչո՞ւ եմ սա գրում քեզ, մտածեցի, որ հարկավոր է պատմել այս ամենի մասին, համեմատության համար, քանի որ ակամա հիշեցի մանկությանս տարիների մի նմանատիպ լեզվակռվի մասին։

Իրիկնամուտ էր, ես երևի դեռ ութ տարեկան էլ չկայի, մեր հարևաններից մի կին ձորի այս պռնկին կանգնած, մի ոտքը առաջ գցած, ձեռքերը կոնքատեղին դրած՝ լեզվակռվի մեջ էր մտել ձորի այն կողմի պռնկին կանգնած մի կնոջ հետ։ Երևի նա էլ նույն կերպ կլիներ կանգնած, մի ոտքը առաջ գցած, ձեռքերը կոնքատեղին դրած, լավ չէր երևում կիսամութի մեջ։ Սրանք երկար այսպես լեզվակռվի մեջ մնացին, մինչև մութն ընկավ։

Անցնող դարձողներն ուշադրություն էլ չէին դարձնում, անգամ բարևում ու անցնում էին, իսկ կինը խոսքը կտրում ու բարևին էր պատասխանում։ Ոչ ոք չէր խառնվում սրանց լեզվակռվին։ Սրանք ինչ ասես որ չասացին իրար, կամ գուցե ինձ այդպես թվաց։ Վերջապես մեր կողմի կանգնած կինը դեռ ձեռքերը կոնքատեղին դրած շրջվեց, որ գնա, ապա թե.

- Գնա՛, գնա գործիդ, գլուխս մի ցավացրու, գլուխս ցավաց քո ասածներից, արդեն օրը մթնեց։ Կովը կթես վերջացնես, ապրանքը տեղավորես, երեխեքին հավաքի, եկեք մեր տուն՝ հացի ու զրույցի։ Սոված եկե՛ք, - վերջում նորից հետ շրջվեց ու բարձր ասաց ու գնաց երևի նույնն անելու, ինչ կռվողին խորհուր տվեց՝ կովը կթելու, հանդից եկած ապրանքը տեղավորելու, հավ ու ճիվին կուտ տալու, աղբյուրից սառը ջուր բերելու՝ վերջապես պատրաստվելու հացին ու զրույցի եկողներին։

Ահա երկու միանման լեզվակռիվ։ Երկուսի մեջ էլ կարոտի ու սիրո խնդիր կար։ Մի տեղ այդ կարոտի ու սիրո պակասն էր, քանի որ նրանց համար կարոտն ու սերը իր մեջ պահած մարդը մնացել էր անցյալում, կամ քաղաքը այն կուլ էր տվել արդեն։

Մյուսի դեպքում, դեռ այդ կարոտի ու սիրո առկայությունը կար, և կարոտն ու սերը իրենց մեջ կրող մարդիկ էին լեզվակռվի մեջ մտել։ Կարող եմ այս ամենն էլ ծիծաղի տալ, բայց այս ամեն ինչիմասին գրեցի զուտ նրա համար, որ առաջինիդեպքում ինձ բավական տխուր թվաց լեզվակռիվը, իրենցկարոտն ու սերը կորցնելու համար, իսկ հիշողությանս մեջ մնացած մյուսի դեպքում՝ սրտաշարժ էր և դեռ այն ժամանակ, ու կարոտեցի այդ լեզվակռվին։

Ի՞նչ կարող ես անել, էն մարդը, որ իր մեջ Կարոտն ու Սերը ուներ՝ մեզնից հետ է մնացել, կամ մենք ենք շտապել առաջ անցել իրենից՝ կարոտի ու սիրո կարևորությունը անտեսելով։ Ինչ-որ բաներում կարելի էր և պետք էր առաջ անցնել մեզնից հետ մնացողից, բայց մեր բեռը թեթևացնելու համար Կարոտն ու Սերը չպիտի թողնեինք հետ մնացողի ուսերին։ Այդ ծանր բեռը մենք պարտավոր ենք մեր մեջ կրել ու մեզ հետ առաջ տանել։ Վեճից հետո խաղաղություն պիտի լինի, որվիճողներից ոչ ոք չկասկածի, թե մեկնումեկն իր նկատմամբ ատելություն ունի։

Ի՞նչ թաքցնեմ, կամ թաքցնելու էլ չի, որ ասեմ, ես դեռ մնացել եմ այնտեղ, որտեղ ծնվել եմ, անցկացրել մանկությունս ու պատանեկությունս։ Ես այստեղ եկա դեռ անչափահաս մի տղա, որ սկսել էր ջանք թափել հասկանալու իր շուրջը եղած իրերը, անցուդարձը, ես հավատում էի, թե շուտով, մի օր ես դրանք կհասկանամ։ Ես այստեղ եկա ուսում ստանալու, տեսնելու, թե այլ տեղերում մարդիկ ինչով են զբաղվում, ի՞նչ են մտածում մեկը մյուսի մասին, ինչպես են ապրում կամ ինչ մտքեր ունեն ապագայի մասին։ Մինչ այստեղ գալը ինձ միայն ծանոթ ու հարազատ էին անհոգությունն ու ծիծաղը, ուրախությունը, անառարկելի վստահությունը ամեն ինչում, իսկ հիմա միայն այս ցուրտը բավական է, որ ես այլ կերպ ամեն ինչը ընկալեմ։

Ես անընդհատ իմ մենության մասին եմ մտածում, որ անընդհատ ինձ հետ է։

Առանց նրա ոչ մի տեղ գնալ չեմ կարողանում, երբեմն կյանքի դեպքերը այնպես են հաջորդում միմյանց, որ մոռանում եմ և ուշադրություն էլ չեմ դարձնում։ Երբեմն կամ առաջվա պես չի ազդում ինձ վրա, կամ էլ դեռ այդ մենությունը ինձ չի հասցրել մի նոր ըմբռնման աստիճանի, որպեսզի նորից սկսեմ դրա շուրջ մտածել։ Երբ նա դեռ նոր էր հայտնվել իմ կյանքում, նույնիսկ չէի էլ պատկերացնի, որ երբեմն տասնյակ մարդկանց միջով քայլելիս կհանդիպեմ իրեն, իսկ նա, հանկարծ վազելով մոտ կգա, կքայլի իմ կողքով միևնույն ժամանակ ու կհարցնի.

«Ինձ չնկատեցի՞ր»։

«Երևի մտքերի մեջ էի, - ասում եմ, - կամ նման մի բան, հաստատ մտքովս չանցավ, որ այսքան մարդկանց մեջ էլ քեզ կհանդիպեմ,- արդարանում եմ»։

Ես հասկանում եմ, որ կույր եմ ինչ-որ հարցերում, և խելքի ու կյանքի ճանաչողության պակասից է, որ այդ մենությունից պրծում չունեմ։ Ամռան վերջերին, որտեղ անցել էի աշխատանքի, կոլեկտիվով ճամփորդության մեկնեցինք մի քանի օրով՝ Արագած լեռը պիտի բարձրանայինք։ Կարծում էի, որ ինչ-որ բան կփոխվի, և մենության զգացողությունս էլ կանցնի։ Բայց ավա՜ղ, երբ հետ վերադարձանք, ես հասկացա, որ ինքս ինձ հետ տարել էի այդ մենությունը, հետս բարձրացրել Արագած լեռան գագաթը։ Մնում է միայն իմ վերաբերմունքը փոխեմ այն իրողությունների հանդեպ, որոնք ինձ տանում են մենության։ Դա թերևս կարելի կլինի անել, քանի որ քաղաքական և հասարակական մեծ հակասություններ առայժմ չունեմ։

Կարևոր միակ բանը, որ ուզում եմ ասել, այն է, որ այս նամակը արդեն կարծես հարյուր տարվա մենության մեջ եմ գրում և շարունակում եմ գրել։ Եվ դրա պատճառը այդ գրողի «Հարյուր տարվա մենություն» գիրքն է, որ թողել էիր սեղանիս։ Ահա հարյուր տարի գրում եմ քեզ,  քանզի այս գիրքը յոթ անգամ ձեռքս վերցրի կարդալու համար, յոթ անգամն էլ ինձ չհաջողվեց այն մինչև վերջ հասցնել։ Առաջին անգամը որ սկսեցի, 137 էջից այն կողմ չկարողացա առաջանալ։ Գիրքը փակեցի ու մի կողմ դրեցի։

Երկրորդ անգամ այն ձեռքս առա արդեն մեկ  տարի անց։ Քանի որ լավ չէի հիշում, թե ինչի մասին է գրված, սկզբից սկսեցի կարդալ։ Այդ անգամ 81 էջից այն կողմ չկարողացա ընթերցել։ Երրորդ անգամ՝ հազիվ մի երեսուն էջի չափ։ Մի կողմ դրեցի, հետագայում նորից այն ամբողջությամբ ընթերցելու մտադրությամբ և այդպես էլ մոռացա ևս մի երկու տարի։

Երբ մեկ էլ գիրքը ձեռքս առա մի այնպիսի վճռականությամբ, որ այն ինչ գնով էլ լինի պետք է անպայման սկզբից մինչև վերջ ընթերցեմ, բայց մի քանի էջից հետո համոզվեցի, որ ի զորու չեմ մտքիս դրածը անել, այն կարդալ թեկուզ մի երկու տասնյակ էջ, լացս եկավ։ Սկզբում երևի լացս եկավ նրա համար, որ սկսեցի մտածել գիրք գրողների մասին, թե ինչու կան մարդիկ, որոնք նստում և գիրք են գրում։ Հետո լաց եղա նրանց համար, որոնք  գրված գրքերը տպում՝ բազմացնում են հազարներով։ Դրանցից հետո լաց եղա նրանց համար, ովքեր այդ գրված գրքերը տարածում են, որ մարդիկ դրանք գնեն ու կարդան։

Իսկականից մի լավ լացուկոծս դրի մեզ համար, որ գնում ենք այդ գրված գրքերը և կարդում, մի քիչ էլ լացուկոծս դրի նրա համար, որ ախար առանց գիրք կարդալու ինչպե՞ս կարող ենք ապրել։ Առատ արցունք թափեցի նրա համար, որ իմ ցուրտ սենյակում «Սարերի հովին մեռնեմ…» երգը երգեցիր, որ կորցրած կարոտի ու սիրո մասին էր։ Լաց եղա էն մարդկանց համար, ովքեր գիրք կարդալով հույսեր են փայփայում, թե վերջապես այդ գրքերի մեջ կգտնեն այն, ինչ իրենք են փնտրում ու չեն գտնում իրական կյանքում։

Հետո անցա տարվա եղանակներին, բոլորի համար առանձին մի կուշտ լացեցի և փառք տվեցի երկնավորին, որ ինչքան հնարավոր է գարունը շուտ բերի, որ ես ստիպված չլինեի շորերով անկողին մտնել։ Դե,  քանի որ աշխարհի մեծ գրողներից մեկի պատճառով էր բռնել իմ այս լացուկոծը, որ տասնութ ամիս իրեն մեկուսացրել է աշխարհից, գրել այս «Հարյուր տարվա մենություն» գիրքը, և թե գրողը հավատացել է, թե այս գիրքը գրելով կարող է աշխարհը մի քիչ ավելի լավը դարձնել, հասկացա, որ աչքերս ծով էլ դառնան, արտասուքս հերիք չի անի այդ ամենի վրա ողբալուն, դրա համար էլ որոշեցի արտասուքս մի քիչ էլ ուրիշներին պահեմ։

Անանուն էլ լաց եղա վերջապես, իսկ ամենավերջում իմ մենության համար մի կուշտ լացեցի, բայց չհանգստացա։ Այդպես էլ չեմ կարող իմանալ, թե դու եթե կարդացել ես կամ երբևիցե կկարդաս սկզբից մինչև վերջ, արտասուք կթափե՞ս իսկությունը իմանալուց հետո, թե չէ։ Ես, որերորդ անգամ փորձեցի կարդալ այդ մի քանի հարյուր էջանոց  գիրքը, բայց չկարողացա ու մի քիչ էլ լաց եղա դրա համար, որ երբեք այդպես էլ չեմ իմանա թե գրողը՝ այդ մեծ կոլումբացին, ո՞ր կարոտի կամ ո՞ր մի սիրո մասին է այդքան տքնել ու գրել և փորձել հաղորդակից դարձնել բոլորիս իր ապրած Կարոտին ու Սիրուն։

Վերջապես, տեսնես հռչակավոր գրողները ի՞նչ են երգում, երբ մենակ են, չորս կողմն էլ ոչ ոք չկա, կամ երգո՞ւմ են առհասարակ և իրենք էլ իրենց ե՞րգն ունեն։ Մի կողմից էլ անհնար բան է թվում ինձ, որ առանց իր երգն ունենալու կարողանար մենակության մեջ մի բան գրել։ Կամ հասարակ կոլումբացի աղջիկը կարոտից իր յարի բոյին կմեռնի՞։

Գիրքը, կասկածից դուրս է, որ գրված է իսկական գրականության ուժով, և գրողն էլ գրել է իր Կարոտի ու Սիրո զգացողությունները մեզ հաղորդելու անզուսպ ցանկությամբ ու ներքին պահանջով, այլապես չէր թարգմանվի նաև հայերեն՝ այն էլ 50000 տպաքանակով, գինն էլ երեք ռուբլի։

Սիրելի Ս…, ինձ բավական մենակ եմ զգում, թեպետ այդ մենակությանը վարժվել եմ։ Չգիտեմ, թե երբևէ քաջություն կունենա՞մ ևս մեկ անգամ ձեռքս առնել քո թողած գիրքը կարդալու համար, կասկածում եմ, վստահ չեմ, դրա համար էլ, թեև չգիտեմ որտեղ ես դու այժմ, ու նամակս ու գիրքը քեզ կհասնի, թե չէ, բայց որոշեցի ուղարկել քեզ «Հարյուր տարվա մենությունը»։ Երբեք չեմ զգացել, թե քո հանդեպ այսքան նվիրվածություն կունենամ, այլապես էլ ինչո՞ւ եմ այսքան տարիներ քեզ գրում։

Ուղարկում եմ հին հասցեով, համոզված չեմ, որ դեռ հին հասցեում ես ապրում։

Բարևիր նրանց, ում մենք երբևէ միասին հանդիպել ենք։