Նրա յուրաքանչյուր արտիստական հայտնություն բեմում, էկրանին, եթերաթատրոնում խառնում էր միլիոնավոր մարդկանց ներսաքարերը, որովհետև նա խենթ էր, ըմբոստ, հանդուգն, համարձակ, անբռնազբոս:

Նա միլիոնավոր կանանց երազանքների տղան էր՝ երկար, խիտ մազերով, լազուրային աչքերով, անդիմադրելի հմայքով: Կանայք նրան սիրահարվում էին անվերադարձ, անմնացորդ, առանց պատասխանի ակնկալիքի, որ սովորաբար չի լինում. կանայք սիրում են խենթերին:

Նրան նաև խանդում էին հայտնորեն ու անթաքուն, որովհետև նա նվաճել էր «Վայրի աղջկա» սիրտը, ու այլևս ժամանակի թատրոնի պրիման էր նրա սիրո հանգրվանը:   

Նրա յուրաքանչյուր բեմադրություն ականի նման պայթում էր կենտկոմական չինովնիկների աթոռների մոտ՝ լրջորեն ազդելով նրանց նյարդային համակարգի վրա, և մտքի ինկվիզիցիան սկսում էր հավատաքննության իր երթը՝ ավերումներ թողնելով ճանապարհին:

Եվ, այնուամենայնիվ, նա դուրս չեկավ փողոց՝ վայելելու իր փառքը, կուռքի, լեգենդի իր ժամանակը: Չհիվանդանալու համար նա հիմնավոր կուտակումներ ուներ ներսում:

Ու թեև նա միշտ էլ չէր սիրում խոսել, որովհետև խոսում է բեմում, թատրոնում, այնուհանդերձ, նա շատ, շատ երկար ժամանակ հրապարակային զրույցի չէր համաձայնվել որևէ մեկի հետ: Առավել ևս՝ անկեղծության աստիճան անկեղծ: Առավել ևս՝ թատրոնի, տարիների, անցածի, այսօրվա, կորցրածի, գտածի, իր ու մեր մասին: Հավանաբար չէր լինի նաև այս զրույցը, եթե մեր հանդիպման անցյալում չլինեին մտերմության այն տարիները, որոնք հասնում են երեսունի սահմանին: Արմեն Խանդիկյանի յոթանասունից երեսունի սահմանին:

Իսկ Արմեն Խանդիկյանը նույնն է՝ ըմբոստ, հանդուգն, համարձակ, անբռնազբոս, նույնը, բայց՝ յոթանասուն:

-Արմեն, այսօր, յոթանասուն տարիներիդ հեռվից ինչպե՞ս ես հիշում Երևանը, մարդկանց, ընտանիքդ, ծնողներիդ, միջավայրը...

-Ես Բեյրութում եմ ծնվել: Մի շաբաթվա երեխա եմ եղել, երբ ինձ բերել են հայրենիք: Ինձ համար շատ կարևոր է, որ մանկությունս, երիտասարդությունս, հասուն տարիքս անցել է հենց այն Երևանում: Այլապես, ես՝ ես չէի դառնա, երևի: Այնպիսի՜ մարդկանց շրջապատում եմ ոտքի կանգնել: Նույնիսկ՝ հանճարների հետ եմ մեծացել: Հասկացել եմ, որ նրանք մի բան են հուշել. մեզ կրկնօրինակել հնարավոր չէ: Մենք կարող ենք օրինակ ծառայել, որպեսզի դու՝ դառնաս դու, գտնես քոնը: Այսօր եմ, իհարկե, գալիս սրան, որովհետև տեսնում եմ, որ այդ ճանապարհն եմ անցել:

Շուրջս նախ եղել է հայրս, որը կարելի է ասել լուսանկարչության մեջ «պորտրե» հասկացության հիմնադիրն է եղել Հայաստանում: 46-ին, երբ եկել է, մի լուսանկարիչ է եղել կարծեմ, Խանոյանը, որի լուսանկարչատունն այսօր Աբովյան փողոցի «Դալան» կոչվող հուշանվերների խանութի տեղում էր: Երբ դարձա տասնվեց տարեկան, նա իր բացառիկ գրական, գեղեցիկ հայերենով ասաց, որ իմ տաբատի գումարն արդեն ես պիտի վաստակեմ:

Կողքիս եղել է եղբայրս՝ Տիգրան Լևոնյանը: Նա անգամ կարելի է ասել, որ հայր է եղել, որովհետև՝ մեծացել եմ նրա ձեռքերին: Նաև եղել է եղբայր, որովհետև՝ հետո նաև նրա ձեռքը բռնած եմ քայլել: Եղել է ընկեր, որովհետև՝ արդեն դեմ-դիմաց էինք նստում և հետաքրքիր, շա՜տ հետաքրքիր հարցերից էինք խոսում: Եղել է նաև ուսուցիչ, բայց չի ասել այսպես արա կամ այնպես արա:

Եղել է մայրս, որի մի խոսքն ինձ համար շատ կարևոր է դարձել. էլի այսօր եմ դրան անդրադառնում: Ես բավական աշխույժ երեխա էի: Հայրս նույնիսկ տեղյակ չէր, որ երկու կյանք ունեմ՝ տան կյանքը և՝ դրսի: Ու եթե մի բան ճիշտ չէի անում, մայրս չէր ասում՝ ճիշտ չես անում, սխալ ես անում, կամ՝ վատ ես անում: Մի բառ էր միշտ ասում. «Տղաս, ամոթ է»: Ոչ թե ամաչելու մասին է խոսքը, ոչ, հասկանալի է: Ամոթ է՝ լավ գործ չանելը, ամոթ է՝ գործը մինչև վերջ չանելը, ամոթ է՝ զգալը, որ սխալ ես անում, և շարունակել այդ սխալը: Իսկ շատերը զգում են, որ սխալ են անում, բայց շարունակում են: Ասեմ՝ ամոթ է նաև թատրոնում ներսից գաղտնի բան ուտելը: Մայրս նույնիսկ ասում էր. «Այս տղաս տնից տանող խենթերեն է, տուն բերող խենթերեն չէ»: Ամոթի այս զգացողությունը, կարծում եմ՝ վերևից ներքև, բավական սպառված է այսօր մեր հասարակության մեջ:

Եղել են Գոհար Գասպարյանը, Հարություն Կալենցը, Ռուդոլֆ Խաչատրյանը, Արմենը Ջիգարխանյան: Այնքա՜ն պարզ մարդիկ: Շատ մտերիմ ենք եղել Ռուդոլֆի հետ Խաչատրյան, որովհետև եղբորս շատ մոտ ընկերն էր: Նրանցից ոչ մեկը՝ Գոհարը կլինի, Կալենցը, մյուսները՝ ոչ մեկն իր հանճարը իր ուսերին դրած որպես բեռ չէր մտնում հասարակության մեջ:  Շա՜տ պարզ մարդիկ էին:

Մենք ամեն օր՝ մի օր ես, մի օր՝ միջնեկ եղբայրս, Արան, պիտի տան ճաշը տանեինք հորս աշխատանքի վայր: Նրա լուսանկարչատունը «Կինոմոսկվայի» հենց դիմացն էր: «Երևան» հայտնի հյուրանոցի կամարներից մեկը նրա սեփականությունն էր, որը հետո ձեռքից խլեցին: Հորս ստուդիայում այնպիսի մարդկանց եմ տեսել՝ Փափազյան, Սողոմոն Տարոնցի, Պարույր Սևակ և այլն: Մեկը կար՝ հաստ շրթունքներով, միշտ մի քիչ գինովցած, որ ինձ անընդհատ գրկում էր, համբուրում: Մի օր նույնիսկ հորս բողոքեցի: Հետո պարզվեց, որ այդ մարդը Հրաչյա Ներսիսյանն էր:

Հնաբնակները, երևանցիները հիշում են, որ «Կինոմոսկվան» երեկոյան հենց այդ մարդկանց քայլելու վայրն էր: Զբոսնելու տեղն էր:

Սա է եղել: Երևանը մարդիկ են եղել ինձ համար: Ես կարոտել եմ Աբովյան փողոցի գերմանացիների շարած սալահատակը: Ոչ թե որպես հուշ եմ կարոտել, այլ՝ որպես օգտագործման համար շատ պիտանի մի բան: Դրանից հետո քանի անգամ փորձեցին այդ փողոցն ուրիշ կերպ վերակառուցել, չստացվեց: Վերջը ասֆալտը փռեցին, վերջացավ:

Երևանը միայն շենքերը չէ, որ քանդում են և շատ վատ են անում: Կենցաղում նաև շատ լուրջ կրթություն, կենցաղային կրթություն ունեցող մարդիկ էին Երևանը: Հիմա ո՞ր մեկին հարցնես, որ իմանա, որ մայթի վրա էլ են աջ ու ձախով քայլում: Շատ քչերը: Ով ինչպես ուզում է՝ քայլում է: Երեկոյան դուրս ես գալիս քայլելու, տասից ութն անպայման թևիդ պետք է խփի: Քաղաքն օգտագործելի է նորից, ինչ խոսք, բայց օգտագործելի չէ այն որակով մարդկանց կողմից: Այն ժամանակ որակով մարդիկ էին: Մենք այսօր, գոնե այդ Երևանից մնացած մարդկանցով փորձում ենք վերականգնել քաղաքը, բայց ինչպես Մալխասն է ասում. «Մի «պադյեզդ» մարդ ենք մնացել»:

-Ամենավառ հիշողություններդ որո՞նք են:

-Ես օպերայում եմ մեծացել: Տիգրան եղբայրս հաճախ էր ինձ տանում: Բայց ես մեծացել եմ նաև փողոցում՝ երևանյան «Կինոմոսկվայում»: Այդ կյանքն էլ եմ տեսել: Իսկ այն ժամանակ, չեմ սրբագրում և չեմ իդեալականացնում, բայց, իսկապես, այն ժամանակ խուլիգանը՝ խուլիգան էր, մտավորականը՝ մտավորական: Ամեն մեկն իր տեղն ուներ և մեկը մյուսի տեղը չէր շփոթում: Հայրս մի հայտնի մատանի ուներ՝ Սպարտակի գլխով: Ձմեռը լուսանկարչատնից դուրս գալիս սահում է, ընկնում, հետո գալիս է տուն, տեսնում է՝ մատանին չկա: Առավոտյան, երբ գնում է աշխատանքի, երկու եղբայրներ, որ «Կինոմոսկվայի» խուլիգանն էին, գալիս, ասում են՝ ընկեր Խանդիկյան, մատանին գտել ենք: Ասում եմ՝ չեմ իդեալականացնում, սրբացնում, բայց սա է եղել:

12-13 տարեկան էի, երբ եղբայրս ու Գոհարն ամուսնացան: Ես շաբաթը մի քանի օր նրանց տանն էի լինում ու չգիտեի, թե ինչպես դիմեմ Գոհար Գասպարյանին: Չգիտեի ինչ ասեմ. հարսի՞կ ասեմ՝ չի լինի, ընկեր Գասպարյա՞ն՝ առավել ևս, Գոհար Միխայլովնա՞ ասեմ՝ նորից չի լինի: Գոհա՞ր՝ ի՞նչ իրավունք ունեմ այդ տարիքում այդպես դիմել այդպիսի մի մեծության: Եվ կարծում էի, որ շատ ճարպկորեն խուսափում եմ նրան որևէ կերպ դիմելուց: Մի օր ես սենյակում էի, Գոհարը խոհանոցում էր, ճաշ էր եփում ու բղավեց՝ Արմե՜ն: Այո, ասացի: «Հոս եկուր»,- ասաց: Մտա ներս, նայեց ու շատ մտերմաբար ասաց. «Նայե, աբուշ, Գոհար ըսե, մեչեն ելիր»: 

Հարություն Կալենցը, որի տանն եմ նաև մեծացել, որովհետև նրա երկու տղաները և մենք եղբայրներով՝ միջնեկ եղբայրս և ես, շատ մոտ, հարազատ ընկերներ էինք: Բացի այդ, Սարո Կալենցն ու ես կաթնեղբայրներ ենք: Նա էլ, որ հանճարեղ մեկն է չէ՞, բայց այնքա՜ն պարզ, այնքա՜ն ծիծաղկոտ, այնքա՜ն իր շուրջը միայն դրական էմոցիաներ շռայլող մարդ: Այնպիսի՜ ֆանտաստիկ բաներ էր պատմում, այնպիսի՜ մի ուրախություն էր սփռում շուրջը: Մարդ, որը պիտի որ շատ դաժան դեմք ունենար, որովհետև դաժան էր սկսել: 46-ին, երբ եկել էր Հայաստան, Արաբկիրի բլուրում միայն մի շանթարգել էր եղել ու քար, և իրենց՝ եկածներին, քար ու ցեխ էին տվել, որպեսզի իրենց տներն իրենց ձեռքով սարքեն:

Հրաչյա Ղափլանյանը, որը նաև իմ աներն է եղել: Այնքա՜ն պարզ, այնպիսի՜ բնատուր հանճար ունեցող մարդ: Տղաս՝ Սենչս, շատ աշխույժ տղա էր, շատ: Մի օր դեռ վեց տարեկան չկար, Հրաչ Նիկիտիչի կինը՝ Էմմա Վարդանյանը տանը խոսում էր վրան. Արսեն հերիք է, Արսեն, այս ինչ բանին ձեռք մի տուր, այս ինչ բանը մի արա, այստեղ նստիր, քեզ ասել ենք այս բանին չի կարելի ձեռք տալ և այլն: Ու երբ տղաս դուրս գնաց, Հրաչ Նիկիտիչն ասաց. «Էմմա, էս կրակվառիչը տեսնում ե՞ս»,- իսկ դա թանկարժեք կրակվառիչ էր,- «հիմա եթե Սենչն իմ կաբինետում լինի, սա դնեմ սեղանին, դուրս գամ ու ետ գամ, տեսնեմ դրան ձեռք չի տվել, ես հաստատ բժիշկ կկանչեմ Սենչի համար»: Այ, այսպիսի մարդկանց հետ են հիշողություններս:

-Գիտեմ, որ առաջին «մկրտություններիցդ» մեկն անձամբ Փարաջանովն է արել: Կպատմե՞ս:

-Թբիլիսիում էր, 77-ին: Նա եկել էր դիտելու իմ «Մոռանալ Հերոստրատին» ներկայացումը Ռուսթավելու անվան թատրոնում: Ինձ կանչեց, ասաց. «Иди сюда, хочу с тобой сфотографироваться»: Նկարվեցինք, լուսանկարը վերցրեց ու հետևում փշալար նկարեց, որը մկրատով կտրվում էր:

Այն ժամանակ, երբ հանձնաժողովը դիտեց իմ «Մոռանալ Հերոստրատին» ներկայացումը, գտավ, որ հակասովետական գաղափարներ կան ներկայացման մեջ: Ես չեմ էլ թաքցնում՝ այդպես էլ բեմադրել էի: Որոշեցին մրցութային ծրագրից դուրս թողնել: Խաղում էինք ցերեկը, ժամը 12-ին: Ինչ-որ մարդկանց էին բերել, լցրել դահլիճ, բայց այդքան էլ շատ չէին: Տղաները հենց դուրս եկան բեմ, Փարաջանովը ոտքի կանգնեց ու բղավեց. «Ребята, в зале мало количество, но есть качество», ու տղաները շատ լավ խաղացին այդ օրը: Իրենց թատերական գործիչների միության նախագահն էլ բղավեց. «Это госпремия»:

Մի անգամ էլ Փարաջանովի տանն եմ եղել: Ընկերոջս, լուսահոգի Ռուդիկ Հովսեփյանի հետ էինք: Մի գլուխ պանիր առանք, գնացինք: Պանիր շատ էր սիրում: Երբ դուռը ծեծեցինք, չբացեց, ասաց. «Кто там?»: Ռուդիկն ասաց. «Это мы, это я, Рудик, Рудик Овсепян»: Հարցրեց. «Сыр принесли?»: Ասեցինք «Да»: Ասաց. «Заходите»: Ու սկսեց պատմել: Սեղանին ահագին տարբեր ապրանքներ էին լցված՝ տիկնիկի գլուխ, դրոշի կտոր և այլն: Աչքներիս առաջ մի կոլաժ ստեղծեց: Զարմանալի մարդ էր:

-Վաթսունականները դեր խաղացի՞ն քո ձևավորման գործում:

-Այո: Եւ շատ արմատական: Շատ արմատական: Արվեստի, մշակույթի հզոր պայթյուն էր: Երևի թե, ես չէ, որ պետք է ասեմ: Ազգային պետության գաղափարը, կարծում եմ, հենց այդ ժամանակ ծնվեց: Թատրոններ, ֆիլմեր ծնվեցին: Մենք առաջին անգամ կարողացանք դիտել, ասենք Բերգմանի «Մորու բացատը»: Առաջին անգամ կարողացանք գնալ Մոսկվայի կինոփառատոն, դիտել, ասենք Կյուրասավայի ֆիլմերը: Առաջին անգամ կարողացանք՝ թեկուզ ռենտգենյան ժապավենների վրա ձայնագրված, բայց լսել «Բիթլզ»: Ոչինչ, որ ժապավենի վրա երևում էր ինչ որ մեկի թոքը: Առաջին անգամ կարդացինք «Դոկոտոր Ժիվագոն», Կաֆկայի գործերը, որի համար, եթե բռնեին, կարող էին դատել: Բայց ազատությունը եկավ և եթե պիտի զբաղվեիր թատրոնով կամ որևէ այլ արվեստով, դու այդ հոսանքից դուրս չէիր կարող լինել, որովհետև կմնայիր աննկատ, կմնայիր մայթին:

-Այսօր կարող ե՞ս ասել, որ կա Խանդիկյանի թատրոն:

-Երևի թե ես չպետք է ասեմ, էլի, որ կա Խանդիկյանի թատրոն, կամ՝ չկա: Ասում են՝ կա: Ես համեստ մարդ չեմ, իհարկե, բայց երբ ինքդ քո անձի մասին խոսում ես, էլի ասեմ՝ մայրս կասեր. «Տղաս, ամոթ է»: Եվ հիմա ինչ որ ասեմ, չի վերաբերվում իմ ներկայացումներին: Այն առանձին խոսակցության նյութ է: Վերաբերվում է Արմեն Խանդիկյան թատրոնի ղեկավարին: Կարծում եմ, որ առ այսօր, աստված ինձ օգնական, սխալ չեմ ղեկավարել: Մանավանդ 86-ից առ այսօր երեսուն տարի է անցել: Երեք սերունդ է աճել թատրոնում: Խաղացանկային թատրոն կառույցը ես փորձել եմ առ այսօր պահպանել:

Ո՞րն է մեր թատրոնի քաղաքականությունը. ունենալ ամուր դերասանական կազմ, ճկուն, աշխատասեր սպասարկող ու արտադրող կազմ: Իսկ այդ ամենն առաջին հերթին պետք է լինի քո անձնական օրինակով: Անձնական օրինակդ շատ կարևոր է: Ինձ համար գոնե, չգիտեմ:  Երբեմն իմ մասին կարող են ասել, որ շատ խիստ մարդ է, շատ դաժան մարդ է, բայց ես խիստ մարդ չեմ: Ես, ուղղակի, սիրում եմ, որ աշխատանքը լինի կանոնակարգված և անձնական օրինակդ այդտեղ շատ կարևոր է: Եվ այս ամենից ներկայացումը դիտողին արդեն հասկանալի է դառնում. կա՞ թատրոն, թե՝ չկա թատրոն: Թատրոնում մի քաղաքականություն կա. աշխատանք, աշխատանք, աշխատանք, նորություն, նորություն, նորություն: Այն, ի միջի այլոց, ես չեմ ասել, բայց ես դրան հասել եմ, կարծում եմ, որովհետև այն ասել է հանճարեղ Մեյերխոլդը:

-Եվ, այնուամենայնիվ, Խանդիկյանի թատրոն ասելիս ես նկատի ունեմ խանդիկյանական բեմադրությունները, թատրոնի քո փիլիսոփայությունը: Կուզեմ հենց բեմադրություններիդ մասին խոսենք: «Մոռանալ Հերոստրատին», «Համլետ», «Արտույտը», «Ավտոբուս», «Անվերջ վերադարձ», «Հուլիոս կեսար», «Մակբեթ», «Չեզոք գոտի» և այսպես մի քանի տասնյակ, իսկապես, կյանք արժեցած ներկայացումներ: Ընդվզո՞ւմ էր արդյոք Արմեն Խանդիկյանի թատրոնը: Եվ հատկապես ինչի՞ դեմ էր ընդվզումը. հայ ազգային թատերական հնացող մտածողությա՞ն, համակարգի՞, ինչի՞: Դեպի արգելվածը, դժվարը, դեպի չի կարելին գնալը պայքա՞ր էր: Ի՞նչ էր ուզում դրանով ասել Խանդիկյանը:

-Ընդվզում միշտ կա: Ընդվզում առ այսօր կա մեջս: Դու գիտես, ես երբեք կենցաղում չեմ զբաղվել քաղաքականությամբ, բայց, կարծում եմ, որ շատ հաճախ իմ բեմադրություններում քաղաքականությունն ինձ շատ մտահոգել է և նույնիսկ մի քանի ներկայացման մեջ դա երևում է բացահայտ:

Հենց նույն «Մոռանալ Հերոստրատին» ներկայացման մեջ: Ջարդ ու փշուր արվեց այդ ներկայացումը ժամանակին: Բայց պրեմիերայից քսանվեց տարի անց ամերիկյան թատրոնների ղեկավարներ եկան, նայեցին ներկայացումն ու ինձ ասացին. «Ի՜նչ թարմ ներկայացում է»: Քսանվեց տարի անց 76-ից: Ընդվզում ու քաղաքականություն հստակորեն կար «Համլետում»: 78 թվականն էր: Տեսել ես «Համլետը»: Մինչև իսկ անվտանգության կոմիտե նամակ էր գրվել. «Это разрушает устои советской системы»: Քաղաքականությունը կար «Ավտոբուսում»: Այն շատ հստակ կար Պարույր Սևակի մոտիվներով ստեղծված «Անվերջ վերադարձում»: Հիշում ես ժամանակը: 88 թվական: Արցախյան շարժում: Դրսում հանրահավաքներ էին: Կա «Հուլիոս Կեսարում»: Նույնիսկ«Ռոմեո Ջուլիետ» բեմադրելիս ինձ համար հարց էր դրված. այս երկու կլանները քայքայում են քաղաքը, նույնիսկ նրանց զավակների միասնությունը չի փրկում, նրանք գոնե լուռ համաձայնության չեն գալիս, չեն համակերպվում, որ միասին պիտի ապրեն այս քաղաքում, այլ նորից շարունակվում է հակամարտությունը, և այս անգամ արդեն իրենց զավակների կյանքի գնով: Նույնը կա «Մակբեթում»:

Ես բեմադրում եմ գործեր, որոնց մեջ հետաքրքրություն եմ տեսնում: Ինձ համար գործերի հիմնական մասի մեջ շատ կարևոր է եռանկյունին: Անհատ, եթե հանդիպում է, ու եթե այդ անհատը մտավորական է, արվեստագետ՝ շատ ավելի լավ, ժողովուրդ, հասարակություն, որը, ցավոք, երբեմն բնակչություն է դառնում, և՝ իշխանություն: Այս եռանկյունին եթե կա, ինձ հետաքրքիր է գործը: Սրանք են ինձ գրգռել:

Իհարկե, այսօր ստիպված ենք մտածել նաև տոմսարկղի մասին: Այո, թատրոնը նաև զվարճանքի վայր է: Ով ասաց՝ ոչ: Լավ ժամանցի, որակով ժամանցի, բարձր մակարդակով ժամանցի վայր է թատրոնը նաև: Մարդն ուզում է լավ ժամանց ունենալ և մենք բեմադրում ենք նաև կատակերգություններ: Միշտ ենք բեմադրել: Հարցն այն չէ, որ մենք պետք է գռեհիկ բաներ անենք: Անում են էլի, մեզնից լավ ուրիշներն անում են, մենք գործ չունենք դրա հետ, բայց պիտի կարողանանք նաև փող աշխատել, որպեսզի Շեքսպիր բեմադրենք: 

Տղաս երբ մեկ-երկու տարեկան էր, միայն լոլիկ էր ուզում ուտել, ուրիշ ոչինչ: Մենք Տաթևիկի հետ լոլիկը կտրում, բերանին էինք մոտեցնում, ու նա հենց բերանը բացում էր, ճաշը կողքից տալիս էինք: Հանդիսատեսին պիտի սովորեցնես, պիտի չիջնես նրա մոտ: Եթե իջնում ես նրա մոտ, նրան պիտի բերես քեզ մոտ: Եթե մնացիր այնտեղ, հետո նա կգնա միայնակ, առանց քեզ, ետևից արյան հետքեր թողնելով: Թատրոնն, իհարկե, կրթելու վայր է նաև, բայց ոչ ուսուցանելու: Ես ընդունում եմ թատրոն, որն ունի հարցականներ, ոչ թե պատասխաններ: Թատրոնը կարող է ախտորոշել, բայց բուժում չի կարող առաջարկել: Թատրոնը հարցականներ է կախում օդում, որպեսզի հանդիսատեսն ինքը մտածի:

-Ինչպե՞ս կգնահատես ճանապարհը, որով անցար քո թատրոնը ստեղծելիս:

-Սխալ չէր: Ոչ թե իմ կողմից, այլ՝ ընդհանրապես: Ընթացքը, երևույթները, որոնց հանդիպեցի ճանապարհին, վաթսունականները, յոթանասունականները, ութսունականների վերջը, ամբողջ իննսնականները: Սխալ չէր: Սխալ չէր: Ընդհանրապես, դիմացս եթե կա պատնեշ, հաղթահարելու իմ ցանկությունը ոչ թե կրկնապատկվում, այլ գուցե տասնապատկվում է: Նույնիսկ քննադատական հարվածները: Գիտես, վերլուծողները հսկայական մարդիկ էին, ակադեմիկոսներ էին. Ռուբեն Զարյան, Լևոն Հախվերդյան և այլն: «Համլետի» ժամանակ հիշում ես: Ինչո՞ւ էին ինձ համար նրանք մեծ, որովհետև ես ոչ թե դաս առա, այլ հասկացա, որ նրանց ասածի մեջ էլ պետք է փնտրել ոչ միայն այն, որ իրենք չեն հասկանում, կամ նման բաներ, այլ այն, ինչ իրենք հասկանում են: Ռուբեն Զարյանը, վերջին հաշվով, «Անվերջ վերադարձի» ժամանակ գրեց. «Նորից կրկնում եմ, սա իմ թատրոնը չէ, բայց չեմ կարող չասել, որ սա իսկապես թատրոն է և նոր թատրոն է, նոր տեսակ է թատրոնի, նոր ասելիք...և Խանդիկյանը ստեղծել է մի բեմադրություն, որ հույժ արդիական է և կրքոտ և արդարացի պաշտպանում է մի հնամենի ժողովրդի արժանապատվությունը...»:

Չէ, այնպես չէ, որ կասեի, թե լավ կլիներ, որ մի ուրիշ երկրում ապրեի, չէ: Ապրել եմ: Սա հայրենասիրություն, կամ նման մի բան չէ: Ես հայրենադարձ եմ: Ոչ թե զավակ եմ հայրենադարձի, այլ՝ հայրենադարձ եմ: Ես այդ պինգպոնգին չեմ հավատում: Չեմ մեղադրում ոչ գնացողներին, ոչ էլ՝ հերոսացնում եմ մնացողներին, բայց, գտնում եմ, որ այսպես պիտի լիներ՝ իմ կյանքի ամենամեծ դժբախտություններով հանդերձ: Իսկ ես ունեցել եմ նաև շատ լուրջ դժբախտություններ: Բայց սա է կյանքը: Ջիգարխանյանը կասեր. «Էտի ըտենց ա»:

-Ո՞րն է ամենածանր հիշողությունն այդ ճանապարհին, որ նստվածք է թողել:

-Նախ անձնականիս մեջ շատ ծանր բաներ կան, բայց ես երբեք չեմ խոսում դրա մասին:

-Ես էլ դրա մասին չէի հարցնում:

-Ամենածանրը, որ ստիպված էի գնալ մոսկվա: 83 թվականն էր: Մոսկվայում ինձ երկու պայմանագիր էին առաջարկել արդեն, երբ իմ «Համլետն» ու «Մոռացիր Հերոստրատին» ներկայացումները հյուրախաղերի գնացին Մոսկվա: Ես ստիպված էի գնալ: Երկու տարի հյուրանոցից հյուրանոց թափառում էի: Բեմադրում էի Պուշկինի «Փոքր ողբերգությունները»: Շատ ծանր էր: Ընտանիքս այստեղ, ես՝ այնտեղ, ծանր կենցաղ, դժվար գործ, չնայած դերասանները գոհ էին իմ գործից: Մի օր ձմեռ էր, ձյուն, «Մոսկվա» հյուրանոցում էի ապրում, համարյա շնչակտուր վիճակի մեջ բացեցի սենյակիս պատուհանները և չգիտեմ, միտք եկավ. ասացի՝ լսի, Արմենչո, մի սպասիր, որ ինչ որ մեկը քո առաջ դուռ կամ պատուհան կբացի, դու բոլորի համար պարտավոր ես քո ներսի դուռն ու պատուհանը բացել, այդ ժամանակ ներս կգան իրենք:

Ինձ համար շատ կարևոր էր, որ այդ ծանր վիճակից ես հանկարծ ելք տեսա: Ելքը տեսա, որ մարդը պետք է ընդունի դիմացինին այնպիսին, ինչպիսին նա կա: Մենք սովորություն ունենք ընդունել դիմացինին, այնքանով, որքանով նա մեզ նման է: Չէ, այդպես չէ: Թատրոնում էլ այդպես չեմ վարվում:

-Ե՞րբ սկսեցին հավատալ Խանդիկյանին:

-Ես կարող եմ այսպես ասել. ե՞րբ կարող են չհավատալ: Առաջին վատ փորձից հետո: Որքան էլ դու կենսագրություն ունենաս: Ես ամեն փորձին դերասանի հետ հանդիպելուց առաջ հսկայական տնային աշխատանք եմ անում և,ասեմ, որ տնային աշխատանքից հաճույք եմ ստանում: Սա շատ դժվար գործ է: Ինձ համար չէ միայն, ամբողջ խմբի համար: Նույնիսկ առողջությանը վնասակար գործ է թատրոնում աշխատելը:

Երբ ինձ սկսեցին շատ հավատալ, ասենք, հենց «Մոռանալ Հերոստրատին» ներկայացման ժամանակ, քանի որ փորձասենյակում համարյա ես ներկայացումն ավարտել էի, ես խնդրեցի, որ լավ փորձից հետո, երբ դուրս գան միջանցք՝ Վլադիմիր Մսրյանի գլխավորությամբ, չակերտներում ասած՝ գլուխները կախ, պատերի տակով գնան, ոչ թե ասեն. վա՜յ, մենք գիտեք ի՜նչ փորձ արեցինք: Չպիտի լինի այդպես: Այդ վարակը, որ մտնի թատրոն, թատրոնը շատ արագ կքանդվի: Սա մարդկային փոխհարաբերությունների կառույց է և ոչ միայն բեմում, այլ առաջին հերթին կուլիսներում:

Այլ օրինակով ասեմ: Դեղին մամուլն այն ժամանակ բանավոր «մամուլն» էր ու շատ էր տարածված: Ասում էին Ղափլանյանը կոնյակ է տալիս, դրա համար գնում է Մոսկվայում բեմադրություններ է անում: Ես եմ ներկա եղել չէ՞: Մոսկվայում նաև ապրել եմ: Մոսկվան այնպիսի դաժան տեղ է, եթե մի ամբողջ վագոն կոնյակ էլ տաս, քո առաջին անշնորք միզանսցենը դնելուց հետո քեզ դուրս կհանեն թատրոնից: Ու ոչ մեկը չի հիշի քո բերած կոնյակի մասին: Ես եմ տեսել, թե, ասենք, ինչպես է Գոգոլևան սպասել, որ Ղափլանյանը քնից արթնանա: Հավատալը կոնյակով չի լինում:

-Կյանքն ավելի հաճախ երես է տվե՞լ, թե՝ հակառակը: Դժվա՞ր էր լինել կուռք, բայց՝ չհիվանդանալ:

-Հիմա այս հարցը որ տալիս ես, տեսնում եմ, որ առաջին անգամ է այսպիսի հարց դրվում իմ առաջ: Չէ, կյանքը ինձ երես չի տվել: Ես ամեն ինչի դժվարությամբ եմ հասել: Ամեն ինչի: Միայն աշխատանքի հետևանք է եղածը: Տաղա՜նդ, բա՜ն. եկեք այս բառերը շատ չօգտագործենք: Աշխատել ու նորություն բերել: Չհիվանդանալուն էլ շատ պարզ պատասխանեմ. էլի մորս խոսքով ասեմ. «Ամոթ է...»: Ես հո երեխա չե՞մ, որ երես առնեմ: Չէ, արեցիր, անցիր առաջ: Հաստատ: Սա սիրուն խոսք չէ միայն: 

-Դերասան Խանդիկյանը պարտվե՞ց, թե ռեժիսոր Խանդիկյանը հաղթեց:

-Կարծում եմ ռեժիսոր Խանդիկյանը հաղթեց: Նախ՝ ես առաջին հերթին կրթությամբ էլ բեմադրիչ եմ: Որպես դերասան՝ ուղղակի ուզեցին, ինձ տեսան, ես չէի պատրաստվում դերասան լինել: Բայց ես հասկացա, որ այդ երկուսը շատ տարբեր գործեր են, և ես կարող եմ՝ որպես դերասան, բեմում ինձ թույլ տալ բաներ, և հետո դրանք չանելու պահանջը դնել մի ուրիշ դերասանի առաջ: Իսկ այդ ժամանակ ինձ կարող էին մատնացույց անել. բա դո՞ւ:

Նաև կյանքն այդպես ուզեց: Այս թատրոնը հիմնադրելը շատ բարդ բան էր, բայց թող անհամեստություն չլինի, ծանր տարիներին թատրոնը պահելն ու առաջ տանելն էլ այդքան հեշտ գործ չէր: Մի անգամ ինչ որ խոսակցություն էր գնում, Հրաչ Նիկիտիչն ասաց.  «Այ տղա, դու իմ աշակերտն ես»: Ես էլ ասացի. «Հրաչ Նիկիտիչ, էս առիթով չէ, բայց, ընդհանրապես, այսպիսի մի միտք կա. աշակերտներ չեն ընտրում էլի, ընտրում են ուսուցիչներ»: Ասաց. «էդ ինչ ես ասո՞ւմ»,-դադար տվեց ու ասաց,-«Արա չէ, ճիշտ ես ասում»: 

Մենք մոմի լույսի տակ էլ ենք ներկայացում խաղացել ու երբեք էլ հրավիրատոմսով կամ անվճար չեմ դարձրել թատրոնը: Ես հասկանում եմ, որ թատրոնը շահույթ պիտի բերի, բայց թատրոնի շահույթը՝ աստված տա, որ մի օր, ես չեմ կարծում, իհարկե, որ ես այդ օրը կտեսնեմ, բայց մի օր այնքան լինի, որ մենք ինքներս մեզ ֆինանսավորենք: Բայց այսօր դա հնարավոր չէ: Ժողովրդի ձեռքն այդքան գումար չկա: Երբեմն ասում են՝ կոմերցիոն ներկայացման տոմսը հինգ հազար դրամով են վաճառում: Ամիսը մեկ-երկու անգամ՝ մենք էլ կարող ենք հինգ հազար դրամով տոմս վաճառել, բայց ամիսը 14-15 ներկայացում խաղալը դժվար է:

Թատրոնը կկարողանա այդպես ապրել, երբ երկրի տնտեսությունը զարգացած կլինի: Իսկ ասօր մեր պետությունը լավ հասկանում է, կարծում եմ, իսկ, եթե սխալվում եմ՝ ուրեմն պիտի հասկանա, որ հասարակությունը, երբ հարկեր է վճարում, իրավունք ունի սպասել, որ այդ հարկերը շա՜տ արդար ձևով իրեն հետ պիտի վերադարձվեն բժշկության, ուսման, արվեստի տեսքով: Բանալ բան չեմ ասում, չէ՞, կարծում եմ: Կորցրեցինք մշակույթը, արվեստը, կորցնում ենք ամեն ինչ: Ասում են, որ պատերազմի օրերին Ուինսթոն Չերչիլի մոտ է մտնում մի բարձրաստիճան սպա և ասում է. «Սըր, մենք այսպիսի դաժան, սոսկալի պատերազմի մեջ ենք, ինչո՞ւ է այդքան դրամ ծախսվում մշակույթի, արվեստի վրա»: Չերչիլը պատասխանում է. «Իսկ ի՞նչ եք կարծում, ինչի՞ համար ենք մենք պատերազմում»: Կարծում եմ լիրիկա չէ ասածս:

-Քո սերնդի ճակատագիրը ստացվե՞ց:

-Շատերինը ստացվեց, շատերինը՝ չստացվեց: Ի՞նչ է, սովետի ժամանակ հե՞շտ էր: Չէ: Մի «Մալբորոյի» տուփն արդեն հակասովետական բան էր: «Վեֆ» ռադիոընդունիչները կային. նրանցով ամերիկյան «Բրեքֆըստ շոու» բռնելը կարող էր տանել կագեբե: Համահարթեցում էր, գազոնային տրամաբանություն էինք չէ՞ ասում: 77-78 թիվն էր, առաջին ու վերջին անգամ ես ու Արթուր Ութմազյանը՝ որպես երիտասարդներ, մտանք թատերական գործիչների խմբի մեջ ու գնացինք Կանադայով մեկ շրջագայության: Բոլորը տարիքով էին, ամենաերիտասարդը մենք էինք: Ավտոբուսով երկար ճանապարհ էինք գնացել: Երբ իջանք, անգլիական գազոն էր: Ես ու Արթուրը միանգամից պառկեցինք խոտերին: Երկար մազերով, ջինսերով և այլն: Խմբի մեջ ռուսական խոսվածքով հայ մարդիկ էին ու թատերական գործիչների միության ղեկավարներից մեկը, մի կին ասաց. «Ребята, что вы делаете, это же трава?»: Այն կանադուհին, որը մեզ ուղեկցում էր, որը նաև ռուսերեն գիտեր, ասաց. «Мадам, но это трава для людей»: Էլի գալիս է մեզնից:

-Խանդիկյան կա՞ նոր սերնդի մեջ:

-Չգիտեմ: Բայց կա Գրիգոր Խաչատրյան: Պետք չէ, որ Խանդիկյան լինի: Մոտեցումները թատրոնին, խմբին՝ կուզենայի, որ լիներ: Ոչ թե ստեղծագործականը, այլ մոտեցումները թատրոնին: Խաղացանկային, ստացիոնար դերասանական խմբով թատրոնին մոտեցումները լինեին այնպիսին, ինչպիսին ես արել եմ: Գոնե այդքանը: Եթե ոչ՝ ավելին: Բայց անհատականություննե՞ր. թող իրենք կանգնեն ոտքի: Ես պայմաններ ստեղծող եմ: Ես մարդ ստեղծող չեմ:

-Ինչ որ մի բան կա՞, որի համար ափսոսում ես:

-Կորուստներիս համար եմ առաջին հերթին ափսոսում: Իսկ կորուստներ շատ եմ ունեցել ու՝շատ մեծ: Ես գիտեմ, որ այսօր միայն ես կարող եմ նրանց գերեզմաններին այցելել: Ուրիշ մարդ չի անելու: Պետք էլ չէ, որ անի: Բայց էլի գոհ եմ աստծուց, որ քույրս մնացել է: Սա սենտիմենտալ խոսակցություն չէ: Եվ կորուստներս...հիմա ես առաջին անգամ եմ այս մասին ասում, որովհետև դու ես դիմացս նստած. ես երբեք իմ կորուստները, մանավանդ որպես թատրոնի ղեկավար, մի վայրկյան չեմ փորձել փաթաթել կողքինիս վզին: Չի կարելի: Ոչ թե կեղծում եմ, կամ խաղում եմ, ոչ: Մարդիկ ինձնից պիտի իմպուլսներ ստանան և ստանան դրական իմպուլսներ, որը նրանց կմղի աշխատանքի: Այն էլ այս թշվառական աշխատավարձի պայմաններում:

Կիսասոված մարդկանց նստեցնել և ստիպել, որ արվեստ ստեղծեն՝ անհնար բան է: Ուղղակի պիտի կարողանաս նրանց հիմա ոգևորել: Դիմացը դնես այնպիսի գաղափար ու այնպիսի նոր ձևեր, որ նրանք ոգևորվեն: Եվ այդ մի քանի ժամը, որ բեմում են, մոռանան, որ իրենք 80-120 հազար դրամ աշխատավարձ են ստանում՝ կեղտոտ:

-Ի՞նչ է ազատությունը:

-Ես ինքս շատ անկախ մարդ եմ, ներքին ազատությամբ և ահռելի դժվարությամբ ու ըմբոստությամբ կտանեմ, եթե ուզենան ինձ կաշկանդել: Բայց ես նաև իմ ազատությամբ ու անկախությամբ երբեք չեմ զրկի դիմացինին անկախությունից ու ազատությունից: Այդտեղ ես գործ չունեմ: Այդտեղ սահման կա: Այո, իմ ազատությունն այնտեղ վերջանում է, եթե պիտի խանգարի ուրիշին: Ինձ համար ազատությունն ու անկախությունն այդպիսին են: Անկախության ու ազատության ճանապարհը շատ երկար է, որովհետև այն գիտակցության մեջ հեղափոխություն է: Հեղափոխությունը, «ռևոլյուցիա» ասածը կյանքում չեմ ընդունում: Բեմում, արվեստում՝ ընդունում եմ: Գիտակցության մեջ էլ միանգամից չի լինում: Չի լինում: Նոր սերնդին կարծես արյան միջոցով, թե ինչպես, չգիտեմ, փոխանցվել է սովետականությունը:  Պիտի ազատվենք դրանից: Բայց դա բռունցքներ թափ տալով չի լինում: Ամեն մեկս մեր վրա պիտի աշխատենք: «Չի կարելի»-ով հարցը չի լուծվի:

-ի՞նչ պիտի անենք, որ չենք անում:

-Մի քիչ բարձրացնենք հասարակության որակը: Չգիտեմ, ինչպես միշտ ասում են՝ դպրոցից, ընտանիքից: Ամեն տեղից: Արգելելով, դիտողություններ անելով չի լինում: Պիտի տաս մարդկանց: Կարծում եմ, որ շատ քիչ մարդիկ են իրենցից սկսում: Արգելքները դնում են ուրիշների առաջ, բայց իրենք իրենց առաջ արգելքներ չեն դնում: Սա խորհուրդ չէ: Սա կարծիք է: Ես խորհուրդ տալ չեմ կարող որևէ մեկին: Խորհուրդ ինքս ինձ պիտի տամ: Շատերս բոլորին կարող ենք մեղադրել, բայց եթե պետքարանից օգտվելու իմ վարքգիծը շատ վատն է, որովհետև ինձ մարդ չի տեսնում, դրանում էլ է՞ ուրիշը մեղավոր, դիմացինը մեղավոր, իշխանությունը մեղավոր:

Իշխանափոխություն կլինի այն ժամանակ, երբ մենք փոխվենք: Նրանք ուղղակի անելիք չեն ունենա այդ ժամանակ: Վերջին հաշվով, նրանք մեր միջից են դուրս գալիս չէ՞: Եթե ինչ-որ մի պաշտոնյայի ասում ենք՝ նա հայ չէ, թուրք է, ի՞նչ է փոխվում. բայց նա հայ է չէ՞ իրականում: Հո մեր ասելով չի՞: 

-Փրկություն կա՞:

-Իհարկե կա: Եթե հիշում ես, «Ավտոբուսում» ասում է փրկություն կա: Ասում է՝ որն է՞ փրկությունը, ասում է՝ վարորդին հաց պիտի տալ: Իհարկե, կա փրկություն: Կարծում եմ մարդիկ կան, որոնք որքան  դժբախտություն են ունենում, այնքան ելքը, փրկությունը տեսնում են ավելի: Կյանքն է այդպիսին: Էլի կրկնեմ Ջիգարխանյանին. «էտի ըտենց ա»:

Հ.Գ. 

Երբ ռեժիսորի հետ պայմանավորվել էինք «ՀԱՅԵՐ» համահայկական մեդիահարթակի համար զրուցելու, թատրոն գնացինք լուսանկարիչ Հակոբ Բերբերյանի հետ և Արմեն Խանդիկյանին տեսանք բեմում: Այնպես, ինչպես լինում է բազմաթիվ թատերական երեկոների հրաշքից առաջ: Գեղարվեստական ղեկավարը վերջին շտկումներ էր անում բեմում իր «Փարիզյան դատավճիռ» ներկայացումից առաջ: Ու եթե բեմն Արմեն Խանդիկյանի տարերքն է, լուսանկարելն էլ՝ Հակոբ Բերբերյանի: Եվ ահա ստացվեց այն ներկայացումը, որի անունն է լուսանկարի թատրոն: 

Այն կոչեցինք այսպես. ԲԵՄԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ Արմեն Խանդիկյանի: ՖՈՏՈՇԱՐՔԸ՝ ԱՅՍՏԵՂ