Ով­քեր կար­դա­ցել են Շիր­վան­զա­դեի «­Քաոս» վե­պը, ան­շուշտ, հի­շում են Սմ­բա­տին, որն ա­մուս­նա­ցած էր ռու­սազ­գի աղջ­կա հետ: Հիշում են նաև, որ Սմ­բա­տի հայ­րը` Մար­կոս ա­ղա Ա­լիմ­յա­նը, ողջ կյան­քում չհաշտ­վեց այդ ի­րո­ղութ­յան հետ: Որ­պես ա­վան­դա­պաշտ հայ՝ ամուս­նութ­յան հար­ցում նա ա­ռաջ­նորդ­վում էր «ճի­պոտդ քո­լիցդ կտրիր» սկզբուն­քով:

Ի­րենց կրո­նին ու ա­վանդ­նե­րին հա­վա­տա­րիմ հայ ծնող­նե­րը բո­լոր ժա­մա­նակ­նե­րում չեն հա­մա­կերպ­վել օ­տա­րազ­գի հարս ունենալու ի­րո­ղութ­յան հետ: Կին ընտ­րե­լու ի­րա­վուն­քը տղա­մար­դու մե­նաշ­նորհն է ե­ղել միշտ և­ այդ պատ­ճա­ռով օ­տա­րազ­գի փե­սա­ցու­ներ հազ­վա­դեպ են հայտն­վել: Հայ աղ­ջի­կը միշտ հնա­զանդ ու կա­մա­կա­տար է ե­ղել, ե­ղել է հայ օ­ջա­խի հայ պա­հա­պա­նը:

Վաղն­ջա­կան ժա­մա­նակ­նե­րից մեր ժո­ղո­վուր­դը գե­րա­դա­սել է ներ­տոհ­մա­յին ա­մուս­նութ­յու­նը. ե­կե­ղե­ցին ար­գե­լա­չափ է սահ­մա­նել 7 պոր­տը, ժո­ղո­վուր­դը՝ 4-5 պոր­տը՝ ա­պա­հո­վե­լով սերն­դի ա­ռող­ջութ­յունն ու խու­սա­փե­լով ար­յու­նապղ­ծութ­յու­նից:

Ար­տա­տոհ­մա­յին ա­մուս­նութ­յու­նը թեև ոչ մի օ­րեն­քով ար­գել­ված չի ե­ղել, սա­կայն չի էլ խրա­խուս­վել: Մեր­ժո­ղա­կան է ե­ղել ոչ միայն ե­կե­ղե­ցու, այ­լեւ հա­սա­րակ ժո­ղովր­դի հա­մար, ո­րով­հե­տև օ­տար տոհ­մից (ազ­գից) հարս ու­նե­նա­լը նշա­նա­կում էր վտան­գել ազ­գա­յին ա­վան­դույթ-սո­վո­րույթ­նե­րը: Ժո­ղովր­դի են­թա­գի­տակ­ցութ­յան մեջ, սո­վո­րու­թա­կան ի­րա­վուն­քով փո­խանց­վում էր ազգապահպանության բնազ­դը:

Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին, դա­տա­պար­տե­լով ա­մուս­նութ­յու­նը այ­լա­դա­վան­նե­րի կամ այ­լազ­գի­նե­րի հետ, այդ եր­ևույ­թը հա­յի կամ հա­յու­հու հա­մար գե­րութ­յուն է հա­մա­րել: Դեռևս միջ­նա­դա­րում հայ իշ­խան­ներն ու ֆեո­դալ­նե­րը մեր­ձա­մուս­նա­կան կա­պեր են ստեղ­ծել ոչ միայն միմ­յանց, այ­լեւ օ­տա­րազ­գի մե­ծա­մեծ­նե­րի հետ՝ ա­վե­լի հա­ճախ քա­ղա­քա­կան կամ շա­հա­դի­տա­կան նկատառումնե­րով:

Մ­խի­թար Գո­շը իր «­Դա­տաս­տա­նագր­քում» վկա­յում ու տագ­նա­պում է, թե գնա­լով հայ զար­միկ­նե­րը ոտ­նա­հա­րում են սուրբ Ավետարանի ու մա­նա­վանդ՝ ազ­գի սո­վորույթ­նե­րը, երբ ա­մուս­նա­նում են այ­լա­դա­վան կամ հե­թա­նոս իշ­խա­նա­զար­մե­րի հետ:

Ցա­վոք, մեր ի­րա­կա­նութ­յան մեջ, երբ հեշ­տութ­յամբ խա­թար­վում են ազ­գա­յին չա­փա­նիշ­ներն ու ար­ժեք­նե­րը ար­ժեզրկ­վում են, այլ է նաև վե­րա­բեր­մուն­քը ազ­գա­յին մե­ծա­գույն ար­ժե­քի՝ ըն­տա­նի­քի նկատ­մամբ:

Այլ` այ­սինքն նոր, ժա­մա­նա­կա­կից, եվ­րո-ա­մե­րիկ­յան մտա­ծո­ղութ­յամբ և մո­տե­ցու­մով: Ա­սել է թե՝ հայ տղա­մար­դու կամ հայ կնոջ ամուս­նութ­յու­նը այ­լա­դա­վա­նի կամ այ­լազ­գու հետ այլևս խորթ ու ա­նըն­դու­նե­լի չէ, ա­ռա­վել ևս՝ այլևս չի դիտ­վում որ­պես հայապահպանությանն ուղղ­ված վտանգ և  գե­րութ­յուն չի հա­մար­վում:

Ու թեև խա­ռը ա­մուս­նութ­յուն­նե­րի վե­րա­բեր­յալ չկա պաշ­տո­նա­կան վի­ճա­կագ­րութ­յուն և հա­տուկ վեր­լու­ծութ­յուն­ներ չեն կատարվում, բայց եր­ևույ­թը կա և ծա­վալ­վե­լու մի­տումն էլ տե­սա­նե­լի է, ո­րով­հետևև ա­մուս­նութ­յու­նը այ­լազ­գի­նե­րի, օտարերկրացիների հետ՝ ան­կախ դա­վա­նան­քից, տա­րի­քից, այ­սօր նշա­նա­կում է ա­պա­հով կյանք, ե­րա­զած դրախ­տա­յին երկր­նե­րում` քա­ղա­քա­ցիութ­յուն:

Մեծ տե­րութ­յուն­նե­րի, մեծ ազ­գե­րի պա­րա­գա­յում՝ ո­չինչ, բայց մեր պա­րա­գա­յում, խոս­տո­վա­նենք, որ կո­րուստ­ներ ենք տա­լիս, և փոխ­վում է մեր տե­սակն ու ո­րա­կը:

Ե­թե տաս­նամ­յակ­ներ ա­ռաջ տագ­նա­պում էինք սփյուռ­քա­հա­յի ազ­գա­յին պատ­կա­նե­լութ­յու­նը պահ­պա­նե­լու հա­մար և­ այդ նպատակով Սո­վե­տա­կան Հա­յաս­տա­նը կրթա­կան-մշա­կու­թա­յին կա­պե­րով ա­նում էր հնա­րա­վորն ու նույ­նիսկ` անհ­նա­րի­նը, այ­սօր, կար­ծեք թե, հա­յա­պահ­պա­նութ­յան խնդիր բուն հայ­րե­նի­քում ու­նենք:

Եվ այս խնդի­րը առ­կա է ոչ միայն մայ­րե­նի լեզ­վի, մայր ե­կե­ղե­ցու, ազ­գա­յին մշա­կույ­թի, ա­վան­դույթ­նե­րի հան­դեպ ու­նե­ցած, մեղմ եմ ա­սում, ան­տար­բեր ու սա­ռը վե­րա­բեր­մուն­քով, այլև ա­մուս­նա-ըն­տա­նե­կան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հան­դեպ ու­նե­ցած ի մի­ջի այլոց վե­րա­բեր­մուն­քով, ո­րով­հետև եր­բեմն, կամ մե­ծա­մա­սամբ, այ­լազ­գի­նե­րի հետ ա­մուս­նութ­յու­նը ոչ այն­քան սի­րո դրսևո­րում կամ արդ­յունք է, որ­քան բա­րե­կե­ցիկ կյան­քի պատ­կե­րա­ցում. մա­նա­վանդ` ե­թե այդ միութ­յու­նը երկ­րից, չեմ ա­սում փախ­չե­լու, դուրս գա­լու մի­ջոց ու հնա­րա­վո­րութ­յուն է ըն­ձե­ռում:

Սփ­յուռ­քում հա­յի, հայ ըն­տա­նիի­քի հա­յե­ցի պահ­պա­նու­մը հայ ե­կե­ղե­ցու գերխն­դիրն ու գերն­պա­տակն է ե­ղել և­ է՛, մինչ­դեռ Հայաստա­նում ե­կե­ղե­ցին այդ խնդի­րը չու­նի կամ իր առջև նման նպա­տակ չի դնում: Թերևս, ինչ­պես մի ժա­մա­նակ ա­ղանդ­նե­րի հար­ցում էր, վտանգ չի տես­նում, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու վե­րա­բեր­մուն­քը խառ­նա­մուս­նութ­յուն­նե­րի հարցում այ­սօր էլ միան­շա­նակ թե­պետ մեր­ժո­ղա­կան է, սա­կայն սի­րո կամ շա­հա­դի­տա­կան նկրտում­նե­րի առջև ե­կե­ղե­ցին ընկր­կում է՝ կա­տա­րե­լով պսա­կադ­րութ­յան ա­րա­րո­ղութ­յուն այն դեպ­քում, երբ այ­լա­դա­վա­նը մե­ռոն է ստա­նում, այ­սինքն փո­խում է դավանան­քը, դառ­նում է հայ ե­կե­ղե­ցու ան­դամ՝ այդ մա­սին տա­լով նաև գրա­վոր հայ­տա­րա­րութ­յուն:

Այս­պես՝ եկե­ղե­ցու տե­սանկ­յու­նից, իսկ  Քա­ղա­քա­ցիա­կան ակ­տե­րի կա­ցութ­յան գրան­ցու­մը ո­չինչ չի պար­տա­վո­րեց­նում այ­լազ­գի, առա­վել ևս` այ­լա­դա­վան հարս­նա­ցո­ւին կամ փե­սա­ցո­ւին:

Խորհր­դա­յին տա­րի­նե­րին մեր տղա­նե­րը եր­բեմն, զին­վո­րա­կան ծա­ռա­յութ­յունն ա­վար­տե­լով, տուն էին դառ­նում ռու­սաս­տան­նե­րից ընտ­րած հարս­նա­ցու­նե­րի՝ ռուս, թա­թար, լա­տիշ, ուկ­րաի­նու­հի... շատ ու տար­բեր ազ­գութ­յուն­նե­րի աղ­ջիկ­նե­րի հետ: Ն­րանք բո­լո­րը ան­ծայ­րա­ծիր Սո­վե­տա­կան պե­տութ­յան քա­ղա­քա­ցի­ներ էին, կրո­նա­կան դա­վա­նան­քի խնդիր չկար, ե­կե­ղե­ցին դեր և­ ի­րա­վունք չուներ մի­ջամ­տե­լու:

Ռուս կամ այ­լազ­գի հարս­նե­րը՝ մտա­վո­րա­կան թե այլ աշ­խա­տա­վոր, գյու­ղից թե քա­ղա­քից, մեկ է, հար­մար­վում, ըն­տե­լա­նում էին հայ ըն­տա­նի­քի պայ­ման­նե­րին, պա­հանջ­նե­րին, հայ զա­վակ­ներ էին ծնում ու դաս­տիա­րա­կում: Ե­րե­խա­նե­րը մեծ մա­սամբ սո­վո­րում էին ի­րենց մոր լե­զուն, բայց նրանց մայ­րե­նի լե­զուն հա­յե­րենն էր մնում: Հայ գե­նե­րին գու­մար­վում էին ռուս կամ այ­լազ­գի լավագույն հատ­կա­նիշ­նե­րը (հա­կա­ռակն էլ կա­րող էր լի­նել), բայց գե­րիշ­խո­ղը հայ­կա­կանն էր, որով­հե­տեւ մայ­րը այլևս խո­սում էր հա­յե­րեն, ե­փում-թխում էր հա­յա­վա­րի, շա­րու­նա­կում էր հայ ըն­տա­նի­քի հայ­կա­կան ա­վան­դույթ­նե­րը: Ա­մուս­նութ­յունն օ­րի­նա­կան գրանց­վում էր, օ­տա­րազ­գի հարս­նա­ցուն միայ­նակ մայր չէր դառ­նում և­ ի­րեն միայ­նակ ու օ­տար չէր զգում:

Մար­դը ի­րա­վունք ու­նի իր կյան­քը կա­պել ցան­կա­ցած մար­դու հետ՝ ան­կախ դա­վա­նան­քից, քա­ղա­քա­ցիութ­յու­նից, տա­րի­քից և­ այլևայլ հան­գա­մանք­նե­րից:

Այ­լազ­գի­նե­րի հետ, ցա­վոք, ա­վե­լի շատ հա­յու­հի­ներն են ա­մուս­նա­նում,  այս եր­ևույ­թի պատ­ճառ­նե­րը ոչ՛ միայն անձ­նա­կան են. նախ, որ ա­մուս­նա­կան տա­րի­քի տղա­նե­րի քա­նա­կը մոտ յոթն ան­գամ պա­կաս է աղ­ջիկ­նե­րի քա­նա­կից, և­ այս բնա­կան ա­ղե­տին գումար­վում է  նաև գոր­ծազր­կութ­յու­նը, ար­տագ­նա աշ­խա­տան­քը: Ըն­տա­նի­քը պա­հել չկա­րո­ղա­նա­լու վա­խը ար­գե­լանք է դառ­նում ըն­տա­նիք կազ­մե­լու հա­մար:

Ա­յո, փե­սա­ցո­ւի փնտրտուք կա , և­ ինչ-որ ձևով ի­րենց կյան­քը դա­սա­վո­րե­լու հա­մար հա­յու­հի­նե­րը ա­մու­սին են փնտրում՝ աշ­խար­հի որ ծայ­րից էլ լի­նի, ինչ ազ­գութ­յան ու կրո­նի էլ պատ­կա­նե­լիս լի­նի:

Մեր բա­րո­յա­կան աշ­խար­հում շատ մեծ տե­ղա­շարժ է կա­տար­վում:

Նախ­կի­նում նույ­նիսկ ա­մուս­նա­լու­ծութ­յունն էր ան­բա­րո­յա­կան հա­մար­վում, իսկ այ­սօր սո­վո­րա­կան ու օ­րի­նա­չափ է ըն­կալ­վում: Այդ­պես էլ սո­վո­րա­կան են դառ­նում խա­ռը ա­մուս­նութ­յուն­նե­րը, չօրհն­ված ու չգրանց­ված ա­մուս­նութ­յուն­նե­րը` նույն­պես:

Ժա­մա­նակ­նե­րը փոխ­վում են, փոխ­վում են պա­հանջ­նե­րը:  Իսկ երբ հա­սա­րա­կարգն է փոխ­վում, նոր կա­ցու­թաձ­ևը ար­մա­տա­նում ու փոր­ձում է ար­մա­տա­խիլ ա­նել հի­նը, ա­վան­դա­կա­նը, փո­խա­րե­նը ներ­մու­ծե­լով օ­տա­րը, ու­րի­շի­նը: Ու­րի­շի­նը սա­կայն, միշտ չէ, որ համա­հունչ է տվյալ մար­դա­բա­նա­կան տե­սա­կի, գե­նե­տիկ կո­դե­րի, ա­ռա­քե­լութ­յան, ներ­քին ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յուն­նե­րի ու հո­գե­ւոր մղում­նե­րի հետ:

Այ­սօր, բնա­կա­նա­բար, ա­մուս­նաըն­տա­նե­կան բնա­գա­վա­ռում էլ «բա­րե­փո­խում­ներ» են ըն­թա­նում:

Հայ աղ­ջիկ­նե­րը ա­մուս­նա­նում-հե­ռա­նում են երկ­րից: Մայ­րա­կան կող­մից հա­յի ար­յու­նով ե­րե­խան իր հոր հայ­րե­նի­քում հայ չի դառնա: Մենք կո­րուստ­ներ ենք տա­լիս:

Հա­յաս­տա­նում օ­տա­րազ­գի­նե­րը հազ­վա­դեպ են ա­մուս­նա­նում հա­յու­հու հետ, բնա­վոր­վում Հա­յաս­տա­նում: Օ­տար­նե­րը հիմնականում գա­լիս են անձ­նա­կան բիզ­նե­սի հա­մար, ո­րը գնալ-գա­լով են ի­րա­կա­նաց­նում, այս­տեղ տուն են վար­ձում, հա­յու­հի են վար­ձում՝ տնտե­սու­հի, մաք­րու­հի, կո­ղա­կից-կե­նա­կից կար­գա­վի­ճա­կով, հա­մա­տեղ ապ­րում են, հա­մա­տեղ ե­րե­խա­ներ են ու­նե­նում, ո­րոնք ողջ կյան­քում մնում են միայ­նակ մոր ե­րե­խա­ներ, ո­րով­հե­տեւ նրանց կեն­սա­բա­նա­կան հայ­րը սե­փա­կան երկ­րում ըն­տա­նիք էլ ու­նի, ե­րե­խա­ներ էլ ու­նի: Իսկ հայ մայ­րը մայ­րա­բար սի­րում ու դաս­տիա­րա­կում է մաշ­կի այլ գույն, գլխի ու աչ­քե­րի այլ ձեւ ունեցող իր ե­րե­խա­յին:

Ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում կշա­տա­նան ու շատ տե­սա­նե­լի կլի­նի խառ­նա­ծին հա­յ-ա­րաբ, հայ­-պար­սիկ, հայ-­թուրք, հայ-հն­դիկ, հայ-սևական­ ե­րե­խա­նե­րի գո­յութ­յու­նը: Ն­րանց հայ­րա­կան գե­նե­րի հատ­կա­նիշ­ներն ու ա­ռա­քե­լութ­յու­նը ա­վե­լի ուշ կար­տա­հայտ­վեն:

Մենք վտան­գում ենք մեր տե­սա­կը: Մենք ո­րակ ենք փո­խում:

Խա­ռը ա­մուս­նութ­յու­նը ան­կա­ռա­վա­րե­լի, ան­վե­րահս­կե­լի, պե­տա­կա­նո­րեն ու օ­րեն­քով թույ­լատ­րե­լի, խիստ և զուտ անձ­նա­կան բնույ­թի եր­ևույթ է, բայց վա­խե­նամ թե այ­սօր­յա չա­փե­րով ծա­վալ­վե­լու պա­րա­գա­յում տա­րի­ներ, տաս­նամ­յակ­ներ, հարյուրամյակներ անց դառ­նա ազ­գա­յին հիմ­նա­հարց:

Խոր­հե­լու ա­ռիթ կար­ծում եմ` կա՛: Եվ ո՛չ միայն խոր­հե­լու:

Հ. Գ.

Մինչ­դեռ Ան­կա­խութ­յան նվա­ճում­նե­րից մե­կը հա­մա­րում էինք Հա­յաս­տա­նում բնակ­չութ­յան միա­տար­րութ­յան ա­պա­հո­վու­մը:

Եվ հպար­տա­նում էինք: