Ճիշտ այն օրերին, երբ Gyumri Art Week-ի շրջանակներում Գյումրիում, «Բեռլին Արթ Հոթել»-ի «Գալերի 25» պատկերասրահում ընթանում էր նոր սերնդի առանձնացող անուններից մեկի՝ Սարգիս Հովհաննիսյանի «Մետավերս» ցուցահանդեսը, Երևանում, նկարչի տանը կայանում էր «Սուբստրատում՝ Հողարվեստ» ծավալային արվեստային ակտը այնպիսի ստեղծագործողների մասնակցությամբ, ինչպիսիք են ամերիկահայ նկարիչ, Հողարվեստի ուղղության հիմնադիր Մարկոս Գևորգյանը, հայ ժամանակակից արվեստի «գուրուներ» Համլետ Հովսեփյանը, Սահակ Պողոսյանը, Դավիթ Կարեյանը, «աբստրակտ նատուրալիզմի» վարպետ Արթուր Օշականցին, ժամանակակից արվեստում «ինֆլյուանսեր» վարպետներ, նորարար փորձարարական արվեստի կրողներ Նարեկ Ավետիսյանը, Ստեփան Վերանյանը, Լիլիթ Ալեքսանյանը և այլոք:

Այս երկու արվեստային իրականությունները, որ բավական մեծ տարածության վրա էին միմյանցից, իրենց ներքին փիլիսոփայությամբ խորքայնորեն միմյանց հետ էին: Շատ ներհատուկ էր զգայուն կապը այս երկու հարթությունների միջև:

Մի կողմից Մետան էր՝ Մետավերսը՝ տիեզերքը, անիրական իրականությունը, աննյութ նյութականությունը, ոստայնը, որոգայթը, կուզեք՝ թակարդը, ցանցը, որում՝ հատկապես արագ փոփոխվող ժամանակակից աշխարհում, ընկղմված ենք անտեսանելի մի ձգողականությամբ, մյուս կողմից ամենանյութեղենն էր՝ Հողը:

Հողը, որն ամենահաստատ գոյությունն է, ամենահաստատ հենքը, որի հետ անբառ հաղորդակցության մեջ է տիեզերքը՝ իր ողջ անսահմանությամբ, որին հուսալիորեն հենված են ամենաերևակայականն ու ամենաիրականը:

Ոչինչ այնքան մանրամասնորեն չի պատկերում իրականությունը, որքան տիեզերքը, քանզի տիեզերքում է ազատության անեզրությունը, տիեզերքում են երազների անհորիզոն պատկերները, երևակայական ձևերի, անիրական իրականությունների, աննյութ ստվերների, ձայների ու շարժումների անկասելի փոխակերպումները, որոնք՝ իր ներաշխարհով արտածելով, Սարգիս Հովհաննիսյանը բերել էր իր «Մետավերսի» գունային, կերպարային, ձևային աշխարհ:  

Եվ ոչինչ այնքան նյութեղենորեն չի պատկերում կյանքը, որքան Հողը, քանզի Հողը ծնունդ է ու մահ, Հողը հայրենիք է ու երկիր, Հողը մշակույթ է, Հողը մարդն է, հացը, որ նույն ինքը մարդն է, մարդեղենությունը, Հողը մարմին է, սահման, անսահմանություն:

Եվ Հողի ու տիեզերքի միջակայքում ոչ թե դատարկությունն է, այլ կյանքը՝ իր բոլոր մետամորֆոզներով, հոգիներով, որոնք անընդհատ ու անվերջ վերադառնում են:

Իսկ Հողի այս փոխակերպումները առանցքում էին «Սուբստրատում» արվեստային ակտի:

«...Տիեզերքի անսահմանության մեջ իր ամբողջ կյանքի ընթացքում մարդը գրելով, երգելով, նկարելով, պատերազմել` հող ազատելով` հարազատ ոգի և հայրենիք է որոնում…»։ Լևոն Խեչոյանն է:

Իսկ ի՞նչ են որոնում «Սուբստրատում»-ի մասնակիցները հողի իրենց որոնումներում «հող ազատելով».

Արարչագործության, հացի ծնունդի արարչագործության հրա՞շքը, որ Սահակ Պողոսյանի «Հոգու հաց» վիդեո ինստալյացիայում է, հողի տարե՞րքը, որ մարդու ծնունդն է, երկրի ծնունդը, տիեզերքի ծնունդը, մարդու, երկրի, տիեզերքի հարատև կռիվը, որ Համլետ Հովսեփյանի «Անվերնագիր» վիդեոարտում է, Հողի ընդվզո՞ւմը, շարժո՞ւմը, Հողի ըմբոստությո՞ւնը, խոյա՞նքը, որ Աշոտ Աշոտի «Աֆակտում»-ում է, Հողի նուրբ, զգայուն շերտե՞րը, որ պահում են մարդու հետքը, պահում են սպիները, խոցերը, պահում են նշանները, որոնք ցույց են տալիս Հողի տքնանքը՝ զոհաբերությունից մինչև հողային հանդարտություն և որոնք Նարեկ Ավետիսյանի ստեղծագործություններում են:

Լույսի ու քամու փոխհարաբերությո՞ւնը, որ կարծես անվերջ բեկվում է Հողի ուժից, Հողի ուժով, լույսի փոխարկումը քամու ու քամու փոխարկումը լույսի, և Հողը՝ որպես «ծնող ու կլանող, տարածող ու հավաքող, փոխակերպող ու փոխակերպվող…», որ Ստեփան Վերանյանի ու Լիլիթ Ալեքսանյանի համատեղ ինստալյացիայում է, նրանց առանձին շարքերում ու այսպես շարունակ:  

«Սուբստրատում»-ի  «Հոգու հաց» վիդեո ինստալյացիայում Սահակ Պողոսյանը սրբազան մի երկյուղածությամբ մարդուն կարծես թե տանում է դեպի մարդու աստվածային ծնունդը, մարդու նախաստեղծ էությունը, որը՝ Հացն է:

«… Աշխարհի շեն վըր գութնին է, գութան չըլներ աշխարհն ինչ էր...». բեկվում է միտքը դեպի հազարամյա խիղճը, դեպի խղճի ծնունդը, և հողի շերտերում երևակվում է այն երկունքը, որով ծնվում է ցորենի հատիկը, որը հաց է ծնում: Այն հացը, որի ծնունդը ծես է, սրբազան ծես:

Մենք հեռացել ենք այդ սրբազան ծեսից, այդ երկյուղածությունից, իսկ աշխարհի այլասերումը հողի ու հացի ծնունդի արանքում է: Եթե այլասերվի Հողը, եթե այլասերվի հացը, կայալսերվի և աշխարհը:

«… Մի օր լուսահոգի Սահյանի տուն մտա, տեսնեմ քրտինքը ճակատին, շուրջը՝ թղթեր թափված, տեղն էլ երևի հարմար չէր, տնքալով, փնչալով նստած է: Հացի հետ կապված 500 բառ էր գրել՝ ակոս, լուծ, սամի, եզ, մղեղ, հասկ, ցանքս, կալ, էրան, հերանց գնալ, դեզ, ջաղաց, ալյուր, էդպես եկավ, եկավ... ու վերջում ասում է՝ էսօրվա երեխան էդքան բառի փոխարեն ընդամենը երկու բառ գիտի՝ կոպեկ և բուխանկա: Ահա թե աստվածաշնչային տեքստերից ինչքան է հեռանում հայ ընթերցողը…». Հրանտ Մաթևոսյանն է:

Ու Սահակ Պողոսյանը, կարծես իր սրբազան ծեսի արարողությամբ վերադարձնում է դեպի աստվածաշնչային տեքստը: Վերադարձնում է՝ հատիկ-հատիկ վերականգնելով մարդկության պատմության ամենաէական սկիզբը՝ ալյուրը, ջուրը, հասկը, մարդու ձեռքը, մարդու ուժը, ուժի արարչական նյարդը, հատիկի արարչական գոյությունը, և հետո՝ հողի շաղախը, հողը, որ շաղախում է մարդուն, հացը, և ծնվում է ոգին ու զգացվում է «Հողի դողը»:

«Անվերնագիր» վիդեոարտում Համլետ Հովսեփյանը կարմիրով է ներկում որձաքարերը, և սա կարծես աշխարհի մաքրագործությունն է, քանզի մարդու ծնունդը ևս արյան հեղմամբ է: Թե՞ սա մեղսագործ աշխարհն է, որովհետև մարդու մահը նույնպես հեղումն է արյան: Գուցեև բոլորովին այլ են նկարչի մտասևեռումները, բայց պատկերային ընկալման զուգահեռները կարծես հատվում են այս երկու աստվածային իրողություններում՝ մարդու ծննդյան ու մահվան հատույթներում:

Հողը, որ տիեզերքի տարերքն է, իսկ այդ տարերքի կիզակետում մարդն է, որը հողից է, որը մեկնում է հողից ու վերադառնում է հողին՝ ոգին թողնելով այդ աշխարհից դուրս՝ տիեզերքի անսահմանության մեջ: Բայց այստեղ անսահման է նաև հողը, որովհետև հողի հետ պայքարում է կանգուն մարդը, հողի հետ պայքարում է աշխարհի ձգողականության ուժը:

Արդյո՞ք մարդն է հաղթում հողի հետ պայքարում, թե՝ հողն է հաղթում մարդուն: «...Մարդն ի ծնե կենդանական բնազդային կապվածություն ունի տարածքների հետ, հողը կորցնելու տագնապները նրան ծագման պահից ի վեր ամենից շատ են արյուն հեղել տվել…». Կրկին Լևոն Խեչոյանն է: 

Եվ արդյո՞ք Համլետ Հովսեփյանի կարմիրը հենց հողի համար հեղված արյունն է:

Ընդհանրապես՝ այս ցուցադրությունում ոչինչ ավելի շատ չէր, քան հողի ու մարդու, հողի ու ցորենի, հողի ու հասկի, հողի ու ջրի, հողի ու լույսի կապվածությունը: Բայց, այս ամենով հանդերձ, կարծես թե հողի, հասկի, ցորենի ու հացի քառամիասնության մեջ է աշխարհի գոյության ու աշխարհի ծննդի իրական պատկերը: Հացը ծնվում է ճիշտ այնպես, ինչպես ծնվում է մարդը՝ երկունքով, երկունքի ցավով: Հողի ցավից է ծնվում հացը, ու հողի ցավից է ծնվում մարդը:

Ինչպե՞ս են կապվում այս զգացողությունները, ընկալումները, պատկերները տիեզերքի հետ, մետավերսի հետ, որը պատկերել է Սարգիս Հովհաննիսյանն իր «Մետավերս»-ում:

Նրա պատկերներում կարծես Հողարվեստի եռման կետերի հանդարտությունն է, որովհետև տիեզերքը, որքան էլ փոթորկոտ, գուցեև ամենահանդարտ վայրն է, ուր կան միայն հոգիներ, ուր չկա մարդու մարմինը, ձեռքը, ավերիչ՝ թե ստեղծող, քանզի խոհափիլիսոփայական ընկալման մեջ ցանկացած ստեղծման հիմքում մի բանի ավերն է և ցանկացած ավերի հիմքում՝ մի բանի ստեղծումը:

Սարգիսը «վիզուալիզացնում է արվեստային աշխարհընկալումը», որովհետև համոզված է, որ «Մետավերեսը լիովին գոյություն չունի, եթե մշակույթ-արվեստ-իրականություն կոնտենտը չեն առերեսվում միմյանց վիրտուալ տարածքներից դուրս…»։

Եվ ահա՝ «Մետավերսից» «Սուբստրատում՝ Հողարվեստ» տարածության մեջ կայանում է մշակույթ-արվեստ-իրականություն առերեսումը:

«Արվեստի և իրականության միջև կապը պատմության մեջ մշտապես ամենատարածված քննարկվող թեմաներից է եղել։Բանն այն է, որ արվեստի գործը կարծես թե ունի ինչ-որ չափով պատրանքային կերպար, սակայն այն կարող է սերտաճել մարդու կենսաձևի մեջ և դառնալ ընդհուպ օնթոլոգիայի հիմք:

Արվեստը իրականության ուղղակի պատճենահանումը չէ, բայց ներգրավելով արվեստագետի երևակայությունը՝ նպաստում է ժամանակակից մտածողության տեսլական ձևավորելուն։ Երևակայության շնորհիվ՝ ներկայիս առևտրայնացված իրականության մեջ արվեստագետ-հետազոտող-հասարակություն կապի նոր ընկալումները հնարավորություն են ընձեռում արվեստային տարբեր լեզվամտածողությունների միջոցով առերեսվելու արվեստի և սոց-քաղաքականացված ժամանակակից աշխարհի հետ»: Այսպես է ներկայանում նկարիչը:

«Մետավերսը» թույլ է տալիս ոչ միայն դիտել այն ինչ տեսնում ես, այլև՝ լսել: Այլև՝ տեսնել պատկերի շարժումը, և «կտրվելով իրական աշխարհի համատեքստից, այդ կերպ փորձում է մոտենալ շատերի համար ընդունված իրական աշխարհը անտեսելու, նրանից մի պահ կտրվելու վիճակին, որպեսզի կարողանա իր արվեստային ինքնուրույն արարքի միջոցով ստեղծել նոր իրականություն՝տրիվիալ դարձած իրականության մեջ»:

Սարգիս Հովհաննիսյանի արվեստը շոշափում է մարդու ներաշխարհի բոլոր զգայարանները, մարդու մարմնի բոլոր զգայուն կետերը:

Այս նույնն անում է նաև «Սուբստրատում՝ Հողարվեստ»-ը այլ իրողության մեջ:

Լույսի ու քամու փոխհարաբերությանն, օրինակ, Ստեփան Վերանյան և Լիլիթ Ալեքսանյան արվեստագետները վերաբերվում են որպես տարածության և վերաներկայացման՝ «րեպրեզենտացիայի», երբ  մի բանը ներկայացվում է մեկ այլ բանի միջոցով՝ հանդեպ հետաքրքրությունը, և արվեստի ու «իրականության» միջև եղած «կոնֆլիկտը» հանդես է գալիս որպես «մանրակրկիտ մշակված տեսողական գաղափար»։

«…Տարածական և գեղանկարչական փորձարկումները միավորվում են պրագմատիկ իրողությունների հետ, …առաջանում են տեսողական պատկերներ, որոնք շոշափում են լեզվի (գրավոր լեզվի), այդ լեզվի նույնականացման և արտահայտչականության հարցեր…», և հողից բեկված լույսը հասնում է անգամ ամենաթաքուն զգայարաններին:

«Սուբստրատում»-ում Նարեկ Ավետիսյանի ստեղծագործությունները կարծես Հողի հաղորդակցությունն են մարդու հետ, հողի հաղորդակցությունը մարդու միջոցով, հողի հաղորդակցությունը մարդու միջով: Եթե «Զոհաբերություն»-ում Հողի անհանգստությունն է, եռման կետը, բազմաստված ժամանակի դրոշմը՝ երկրպագված կրակի հետքերով ու խեցու արյունատար անոթների եռքով, ապա «Ուրարտական միագույն հետքեր»-ում այն նշանային համակարգերն են, որոնք ագուցում են ժամանակները, որոնցով անցնում է ժամանակի ու տարածության չափումը, որոնք մերթ հանդարտ են, ինչպես ծովային մեղմությունը, մերթ ալիքված՝ ինչպես ծովային խառնակ ժամանակի անբռնազբոսությունը:      

Այս նույն տրամաբանության մեջ են նաև Կարեն Քյուփելյանի «Գոյության դաջվածքները»: Ի՞նչը, եթե ոչ Հողն է գոյության դաջվածքների ամենատարողունակ կրողը: Ի՞նչը, եթե ոչ Հողն է հիշողության արտացոլանքները պահում իր մարմնին՝ խորքում թաքցնելով այդ հիշողության տխրություններն ու ուրախությունները: 

Արթուր Օշականցին էլ Հողի կերպավորմամբ նախանշում է «Սկիզբ»-ը: Հողը որպես ելակետ, Հողը որպես նախափուլ, որպես ծագում, գոյացում: Հողն է արարում աշխարհը, ու արարման մեջ է աշխարհի խռովքը, ու աշխարհի խռովքի մեջ է հավերժությունը: Հողը հավերժ է, քանզի հավերժ է մարդը, հավերժ է հոգին, հավերժ է տիեզերքը:

Արթուր Օշականցու կտավների վրա կարծես տարալուծվում է արարման խռովքի բաղադրությունը, կայանում է մեծ պայթյունը, լսելի են դառնում մեծ պայթյունի ձայները, և երկնքի ու երկրի, իրականի ու անիրականի, նյութեղենի ու աննյութի, ձայնի ու լռության ելևէջները անընդհատ ու անկանգ լցվում են բացված խոռոչներից ներս:

Այս ընկալումների տրամադրությունը շարունակում է Մարկոս Գրիգորյանի «Արարման գիշերը»:

Այն կապերը, որ գալիս, ագուցվում են, արարման այն պատկերները, որ տեսանելի են դառնում, արարչագործության երկյուղներն ու արարող ուժերը, որ ի դերև են ելնում՝ մխրճվում են գիշերվա սևի մեջ, գիշերվա անթափանց խավարի մեջ: Արարումը լույս է, լույսի խաղ, լույսի խայտանք, լույսի ցնծություն: Արարման լույսի մեջ ամբողջանում է երկրպագությունը, ծեսը, մոգականությունը, ու լույսի ճառագայթները դեպի երկինք են բարձրանում, դեպի խավարը, դեպի սևը, քանզի արարումը հենց ինքը լույսն է, ու արարման լույսը գալիս է ճեղքելու խավարը, գալիս է խայտալու խավարի մեջ, բացելու ճանապարհը, որ տանում է դեպի կյանք, դեպի սեր, դեպի ծես:

Եվ Մարկոս Գրիգորյանն այս պատկերները կարծես թե հաղորդում է ցորենի ուժի միջոցով: Ցորենի, որը Հողն է: Ու ցորենի այս հասկերը գնում, միահյուսվում են Սահակ Պողոսյանի «Հոգու հացի» ծիսական պատկերներին:  

Զգացողություններն ամբողջանում են Դավիթ Կարեյանի՝ «Վերադարձրեք ինձ իմ անմեղությունը», Ալեքսեյ Մանուկյանի՝ «Անվերջ հողը» և Նարինե Իսաջանյանի՝ «Ես կարող եմ զգալ հոգիները անցյալից» ձեռակերտ արարումներով, ու որպես վերջակետ գալիս է Չարենցը.

«Հոգին չի մեռնում: Մարմինը թողած երկրային փոսում- Թափառում է նա տիեզերական Լաբիրինթոսում: Անցնում է բոլոր ճամփաները սուտ ու անբեր երկրի,- Որ պայծառ, մաքուր դարձերից հետո,- Քո գրկում բերկրի: Բայց ե՞րբ կհասնի հոգիս, որպես սեգ, սրբացած մի զոհ,- Մայրամուտային Եզերքը Կապույտ, լույս եզերքը Քո....:

«Սուբստրատում»-ում Հողն հանդես է գալիս որպես «արվեստ, նյութ, մարմին, էություն, արարչություն, զորություն, տարերք, ժամանակ, տարածություն, հիշողություն, սկիզբ, վերջ, շարունակություն, մշակույթ, հայրենիք, աշխարհ, բանաձև, գիտություն, գործ, հիմք, ոգեշնչում, փաստ, հետփաստ և ոչփաստ»:

Հողն արաչություն է, զորություն, տարերք, հիշողություն, սկիզբ, շարունակություն, հայրենիք Սահակ Պողոսյանի հացաստեղծման շարժումի մեջ: Հողը տարածություն է նյութ, մարմին, բանաձև Ստեփան Վերանյանի ու Լիլիթ Ալեքսանյանի գործերում: Հողը տարերք է, ժամանակ, սկիզբ, վերջ, շարունակություն, և հողը հայրենիք է, մշակույթ, աշխարհ Համլետ Հովսեփյանի աշխարհում: Հողը  փաստ, հետփաստ և ոչփաստ է Նարեկ Ավետիսյանի տարածքում՝ էություն: Հողը հիշողություն է, տարածություն, ժամանակ, աշխարհ Մարկոս Գրիգորյանի անսահմանությունում: Հողը մարմին է, հիմք, խռովք Արթուր Օշականցու սահմանագծում և Հողը բանաձև է Ալեքսեյ Մանուկյանի միջավայրում:

Ու այս համադրություններում կայանում է Սուբստրատումը՝ Սուբստրատը:

Սուբստրատը, որը « միատեսակ երևույթների ընդհանուր հիմքն է»: Սուբստրատը, որը՝ «ենթաշերտն է, հիմքը, էականը.. և փիլիսոփայության մեջ մետաֆիզիկորեն ըմբռնված սուբստանց Է, որպես երևույթների բազմազանություն կրող հիմք, մի առանձին էություն… Սուբստրատը, որը տարերքների կարևոր մասն է, անբաժան է ջրի, օդի , կրակի և եթերի տարերքներից …»:

Հողի միջոցով միավորում է երկրայինն ու երկնայինը, առասպելն ու իրականությունը, երևութականն ու նյութեղենը, ոգին ու անէականը, և այս ամենը տեղափոխում է Մետավերսի աշխարհ, որտեղ Սարգիս Հովհաննիսյանի «Մետավերսն» է, որտեղ փոքրանում, կետայնանում է ամբողջը, որտեղ մասնիկն ավելի ամբողջ է, քան ամբողջը, որտեղ մասնիկի փիլիսոփայությունը շատ ավելի ընդգրկուն տարածություններ է անցնում, և Սարգիս Հովհաննիսյանը մասնիկ առ մասնիկ, մասնիկի խորհրդով ու մասնիկի փիլիսոփայությամբ ձև է տալիս մարդու զգացողություններին, ապրումներին, ընկալումներին:

Թեկուզ միմյանցից մեծ տարածության վրա, այնուհանդերձ այս երկու արվեստային տարածություններում միահյուսվում են արաչականության բոլոր ծեսերը՝ որպես իրականություն: Միահյուսվում են՝ վերստեղծելու արարչականության նոր, մաքրամաքուր կերպը, որովհետև «Սուբստրատումը վերսկսման որակ է։ Վերարարման,  վերաստեղծման կոնցեպտ, կրկին վեր հառնող նորն է, գալիս է ցիկլիկ ավերումներից և ամենաայլազան մոռացություններից հետո։

Սուբստրատումը նյութեղեն, կենսական էներգիայի ոգեղենացվող կրիչ և հաղորդիչ հանդիսացող գաղափար է»:

Եվ այսպիսի գաղափար է նաև տիեզերքը, մետավերսը:

Նարեկ Ավետիսյանը որպես համադրող կարծում է, որ Սուբստրատը «Աշխարհի վերակայացման ձգտում է»։

Նաև անդրադառնալով ցուցահանդեսի գաղափարին, նշում է, որ «Յուրաքանչյուր արվեստագետ հողը մի բանի հետ է կապում՝ հայրենիք, մարմին, մշակույթ, տարերք և այլն։ Կարևորը ոչ թե պատասխան տալն է, այլ նոր տեսողություն, նոր ընկալման դաշտ ստեղծելը։ Հողի՝ երկրի թեման արծարծող ցուցահանդեսը բոլոր մարդկանց միավորելու ցանկությունն էր արտահայտում։ Որպես կանոն, Հողը խորհրդանշում է վախճանը և ավարտը, սակայն «Սուբստրատումը» կործանմանը չի վերաբերում, այն ասում է, որ հողը ներող ու ամեն ինչ կլանող երևույթ է, որից սկզբնավորվելու է նոր կյանքը»։

Սակայն «Սուբստրատում»-ի պատկերների ու ակտերի համադրումը չի խոսում որպես կանոն Հողի՝ որպես վախճանի խորհրդանիշի մասին, այլ խոսում է Հողի՝ որպես արարման ու ծնունդի, որպես սկզբի ու նախասկզբի մասին:

Եվ այս մտասևեռումը միանգամից տանում է դեպի գալշոյանական ձևակերպումը, որն ավելի ցայտուն է երևում այսօրվա իրողությունների վերացարկման ուրվապատկերին. «…Հողի կորուստ ծանր կորուստ է...բայց հող անմահ է, հող ուրիշ տեր չի ընդունե, հող իր տիրոջ հետ արնակից է ու իր արնակցին կսպասե, կսպասե ու օրերից մի օր կհանդիպին: Հողի կորուստ անդարձ կորուստ չէ»: