88-ի աշնանը, երբ Հայաստանն իր ազգային զարթոնքի օրերն էր ապրում, հանկարծ ու Երևանում բացվում է Մինաս Ավետիսյանի ցուցահանդեսը:

Այն պայթյունի նման մի բան էր ոգեղեն Հայաստանի կյանքում: Այն սպասված ու երազած մի հրաբուխ էր, որ լցվեց երևանյան հզոր օրերի մեջ, իր լիցքերով խառնվելով համազգային մեր պոռթկումներին՝ խառնելով զգացողություններ, զգացումներ, ապրումներ: Մինասը կարծես յուրօրինակորեն եկավ ու միացավ համազգային շարժմանը:

Իմ այս անդրադարձը, որ գրվեց այդ ցուցահանդեսի առիթով, երիտասարդ ժուռնալիստիս այն արձագանքներից էր, որն այսօր էլ կարող եմ կարդալ ներքին գոհունակությամբ:

«Երեկոյան Երևան» թերթի իմ սիրելի գլխավոր խմբագիրը՝ Կամո Վարդանյանը, որ ժլատ էր գնահատականներում և առանձնապես արտահայտվող չէր, հոդվածը տպագրելու հաջորդ օրն իր աշխատասենյակի մոտ ինձ տեսնելով ասաց. «այ տղա, լավ էիր գրել»:

Այս նույն արտահայտությունը Կամո Վարդանյանն արեց ևս մեկ անգամ, մի ուրիշ հոդվածի առիթով, բայց այդ մասին հետո:

Շնորհակալ եմ Հայաստանի ազգային գրադարանի հանրային կապերի պատասխանատու Արմինե Վարդանյանին, որի շնորհիվ հնարավոր եղավ ունենալ այս հոդվածիս պատճենը:     

«Նրա կտավները հիմն են արևին»

«Նկարչի տան ցուցասրահում Մինաս Ավետիսյանի կտավներն են...

Ինչ-որ անբացատրելի մի ուժ չի թողնում հեռանաս նրա խորհրդավոր աշխարհից, չի թողնում անհաղորդ մնաս նրա կարմիր հրաշքին, ու թվում է, հեռացար թե չէ՝ կորցնելու ես այն ընդմիշտ ու անվերադարձ:

Մտաբերում ես հայ կերպարվեստի մեծ նահապետի բառերը իր արժանի հետնորդի մասին՝ «Նրա կտավները հիմն են արևին», ու հետո հիշում ես բանաստեղծուհուն.

Կարմիր դեզեր, կիթ ու աղուն,

Ծառի կարմիր ու տան կարմիր,

Այս որտեղի՞ց Ջաջուռ գյուղում

Այսքան առատ որդան կարմիր...

Ու զարմանում ես ինքդ քեզ վրա, որ արևի երկրի որդին լինելով հանդերձ, նորից, մի կրկին անգամ, սքանչանում ես որդան կարմիրով ու նորից, արդեն որերորդ անգամ, ինքդ քեզ հարց տալիս, թե որտեղի՞ց այսքան առատ որդան կարմիր:

Չգիտե՞նք, թե՞ ամեն անգամ նորից ենք ուզում իմանալ, նորից ենք ուզում իմաստավորել, որ կարմիրը ճակատագիր է եղել, որ այն տրվել է մեզ ի վերուստ, նախախնամությամբ, և մարդը, որ ծնունդն է այդ երկրի, որ տեսել է շիկնանքն Արարատի, և մանավանդ որ արվեստագետ է տաղանդավոր, անպայմանորեն պիտի ոգեշնչվեր ու հիանար իր երկրի անթեղված կրակներով:

Նրա համար նորից պիտի հրեղեն բոցերի միջից ծնվեր գեղանի մանուկը՝ Վահագն անունով, պիտի կենդանանային միջնադարի մեր անանուն ու համբավավոր ծաղկողները, որ անտրտունջ իրենց խաչն էին կրում, տեսիլքի ու ցնորքի նման պիտի հառներ Նաիրի երկրի առասպելական պատմությունը, որի էջերը հաճախ էին կարմիրով գրվում...

Մինասի նախնիները եկել էին հայոց Մուշ աշխարհից, եկել էին հայրենիքի կարոտը հոգիներում, Արածանիի կապույտ երազանքը՝ ուղենիշ իրենց ճամփաներին:

Մինասի Կարապետ հայրը, որ Մշո սուրբ Կարապետի անվամբ էր մկրտվել, որ ծնվել էր Ջաջուռի մերկ լեռներում՝ իր կարոտած հայրենիքը չտեսած և որ իր ծննդից հարյուր տարի հետո կնքեց միայն իր մահկանացուն, անկարող էր իր Մինաս որդուն չպատգամել՝ տեսնել ու զգալ գույնը կարոտի:

Եվ Մինաս որդին, որ Ջաջուռի մերկ լեռները կարմիր էր տեսել, իր երազներն ու ներշնչումները կարմիր էր տեսել, անհագորեն համբուրել էր տիրամոր պատկերով իր մոր հողահոտ ձեռքերը ու հողը կարմիր էր տեսել, հետո նայել էր թոնրի մեջ ճարճատվող կրակին, կուտ գնացած լավաշ հացի մեջ մոր պատկերը կարմիր էր տեսել և հետո ուսումնառության տենչը առաջը գցած թողել էր Ջաջուռ աշխարհը, հասել էր Լենինգրադ ու ցուրտ քաղաքի փողոցներում, աշխարհի մեծ նկարիչների կտավների առաջ կանգնած մտորել էր իր խղճի, իր էության հետ, չէր կարողացել սանձել ներսի խմորումները, ազատ էր արձակել զգացմունքներն ու հանկարծ տեսել էր Ջաջուռը, հոր չտեսած ու կարոտած հայրենիքն էր տեսել ու կարոտը կարմիր էր տեսել:

Հետո, երբ Մինասը Երևան էր եկել, վերադարձել էր իր արևոտ կտավները իր ժողովրդի գնահատանքին հանձնելու, շիկնել էր, երբ հայոց շատ մեծեր իրեն տաղանդավոր ու հանճարեղ էին հորջորջել: Շիկնել էր, երբ մեծն Սարոյանը ասել էր. «...Անի մեր հանճարներեն է», երբ Գառնիկ Զուլումյան նկարիչը ասել էր. «...Մինասի նկարներուն մեջ ուժեղ կերպով Հայաստանը կզգամ»:

Մինասը մինչև վերջ, մինչև իր անհեթեթ ու ողբերգական մահը հարազատ մնաց իր հիշողությանը, իր որդիական մեծագույն պարտքին: Նրան չլքեց մեծ կարոտից ներսում կուտակվող խորհրդավոր, առեղծվածային զգացողությունը, ու նրա լուսավոր կտավներում մի տխուր բան հայտնվեց, մի լուսավոր թախիծ ու տրտմություն:

 «Ծնողներս» կտավը, որ այսօր էլ ցուցադրվում է նրա պատկերահանդեսում, մի անօրինակ վեհություն ունի իր մեջ, մի աննկարագրելի հարազատություն:

Գիտեի՞ն նրանք արդյոք, այդ անմեղ ու միամիտ մարդիկ, որ Մինաս են տվել աշխարհին, որ մի ողջ ժողովուրդ հպարտանում է իրենց սիրելի զավակով:

Կանգնած է Մինասի հայրը՝ մի քիչ կորացած աշխարհի դարդից, ու նրա կողքին Մինասի պաշտելի մայրն է՝ ղարսեցի քահանայի աղջիկը՝ լույս ճառագող դեմքով ու սրբապատկերի անմեղությամբ... Չգիտես ինչու, խոնարհվել ես ուզում այս կտավի առաջ ու ծնրադիր երկրպագել ես ուզում մեծ նկարչին:

Մինասի մոր վաղաժամ մահը մի անդառնալի ցավ թողեց որդու սրտում, ու նրան թվաց, թե մարել է օջախի ծուխը: Մոր կերպարը չհեռացավ նրա տեսողությունից և որպես մայրության խորհրդանիշ, որպես հավերժության խորհրդանկար մեկընդմիշտ մնաց Մինասի ստեղծագործություններում:

«Հիշողություն» հանրահայտ կտավում ջաջուռյան բնապատկեր է, ջաջուռյան փոքրիկ տուն է՝ կամարակապ դռնով, ու տան շեմին նկարչի մայրն է, որ կարծես եկել է որդուն այցի, որ նորից իր էությամբ հառնել է որդու մտապատկերում...

Մինասի «Մտորում» կտավը ամբողջությամբ մի իմաստասիրական խորհրդածություն է մահվան ու կյանքի, հուշի ու հիշողության մասին, արարչագործություն է՝ ձոնված անմահությանը:

Հիանում ես նկարչի անկեղծությամբ, նրա նախասկիզբ մաքրությամբ, ու թեև թախծում ես, որ չկա Մինասը, որ այլևս կարմիրի նոր բռնկումներ չեն լինելու, այնուամենայնիվ, նրա պատկերահանդեսը տոն է թվում, հրավառություն, որ հոգիներ է լուսավորում:

Նայում ես «Խաչքարերով բնանկարին», «Լավաշ են թխում» պարզ ու անմիջական աշխատանքին, և փառավորվում է հոգիդ ու արդեն քանիերորդ անգամ օրհնել ես ուզում ծնունդը ժողովրդիդ ու նրա երևելիների:

Նայում ես նրա «Հիշողություն» կտավին, ուր պատկերված են լամպի մոտ նստած երկու կին, կիսաբաց մի գիրք կամ մատյան մեկի ձեռքին, ու հիշողությունդ հետ է գնում հազար տարով, ու մարգարեների ես տեսնում, որոնք զրույց են անում տիեզերքի հետ՝ հին-հին գրերը ընթերցելով:

Նայում ես Մինասի բնապատկերներին, ջաջուռյան անկրկնելի տեսարաններին, «Ջաջուռ» սքանչելի կատարելությանը ու նորից ճչալ ես ուզում նրա կարոտի ահավոր ցավից:

Նայում ես նկարչի «ինքնանկարներին», թատերական անկրկնելի ձևավորումների էսքիզներին ու որտեղից որտեղ կոմիտասյան մեղեդի ես հիշում ու անզոր ես դառնում ճակատագրի առաջ...

Անհնար է թվարկել Մինասի բոլոր աշխատանքները, որոնք այսօր նորից մեզ են ներկայացել և, ի վերջո, «հասարակ» մահկանացուներիս չէ, որ իրավունք է տրված նրա արվեստի մասին խոսք ասելու:

«Ողբ» և «Խաչելություն» կտավները նկարիչը վրձնել է իր կյանքի վերջին տարում և անավարտ է թողել, քանզի նրա հետագա ճանապարհն էլ... անավարտ էր լինելու:

Ի՞նչ է զգացել հանճարեղ այրը, որ «Ողբ» կտավում իրեն է նկարել մահվան մահճում և կնոջը, որ նրա ողջ անցած ուղու անդավաճան ուղեկիցն է եղել, սնարին խոնարհված:

Ի՞նչ է զգացել նկարիչը, որ քրիստոսյան մեծադիր խաչն է վրձնել, և ի՞նչ տեսիլք է ացելել նրան, որ որոշել է «խաչել» իրեն...

Երբ թողնում ես Մինասի աշխարհն ու հեռանում, մի հին մտածմունք կարծես պարուրում է նորից, ե՞րբ պիտի անհնարինը դառնա հնարավոր... Կարծես մղձավանջի նման հիշում ես հրդեհված արվեստանոցը, այրված կտավներն ու շրջանակները, հիշում ես, որ նա հիմա պիտի ընդամենը վաթսուն տարեկան լիներ, ու նորից ծնվում է հարցը. անհնարինը դառնալո՞ւ է հնարավոր...

Ու նորից բանաստեղծական մի փոքրիկ պատկեր է հայտնվում հիշողությանդ մեջ, ու նրա ընթերցումը աղոթք է թվում ու խոստովանանք.

...Կանգնել էին նրանք՝ մի հոգնատանջ գեղջուկ

Ու թևաթափ մի մայր... Եվ անձրև էր մաղում...

Չգիտեին նրանք՝ ի՞նչ է եղել, ինչո՞ւ,

Չգիտեին նրանք, որ Հիսուս են թաղում...»:

1988 թվական, 6 հոկտեմբերի,

«Երեկոյան Երևան»