Երկրաշարժից հետո արդեն 29 տարի է անցել:

Ես ու քույրս ընտանիքներ ունենք, մեզնից բարձրահասակ երեխաներ: Քույրս ու մայրս ապրում են Վանաձորում, ես ընտանիքով՝ Երևանում: Բայց երբեմն երեխաներս ինձ «բռնում» են այն փաստի վրա, որ ես… դեռ ապրում եմ Վանաձորում, ավելի ճիշտ՝ Կիրովականում: Այդպեսէլ չհամակերպված փոխված անվան հետ: Բայց այնքան բան է փոխվել այն օրվանից աշխարհում ու մոլորակում, երկրի ներսում ու դրսում, որ անունը չհավանածներիս շարքում հիմա ամենավերջինն է:

Տարիներ առաջ, երբ ես իմ ետևից թաշկինակ էի թափահարում Զառիթափին, համոզված էի, որ երբ հետ գամ, ամեն բան կարգավորված կլինի: Պատերազմն՝ ավարտված, տնտնությունն՝ ավարտված, անտեղությունն՝ ավարտված… Բայց այսօր պատերազմն ավելի է մեծացել, գրավել է աշխարհը: Թագուհի մամիկի պես բուրմունք տարածող այնքան փետուրներ են ստիպված թողել իրենց բներն ու ընկել աշխարհով մեկ՝ խաղաղ ծածկ գտնելու…

Հայաստան էլ են եկել… Ու, ամենից ցավալի բաներից մեկը էս թոհուբոհի մեջ, որ խաղալիքի պես պատերազմի ձեռքն է ընկել նաև բուրմունքի աղավնաթև դեսպանը՝ Սիրիան: Մի երկիր, որը 1915 թվականին հայրենազրկված ու ցեղասպանված հայերին առաջինը ապաստան տվեց:

Միթե, իսկապես, ոչ մի լավ գործ չի մնում անպատիժ, Տեր Աստված…

Աշխարհը ինչքա՜ն է դաժանացել: Հիմա լիքն են անտուն մարդիկ, անտեղ մարդիկ: Շատացել են… Ու Վաչիկի անթարթ աչքերի պես էլի ինչքա՜ն հայացքներ են կպած մնացել շիրմաքարերին…

Ամեն անգամ, երբ հին ու նոր ցավերի դեմ իմ բողոքն ու լացը հասունանում է, ես մտքերս ու ձեռքիս պայուսակն առնում եմ ու վազում Վանաձոր:

- Ա՜զիզ, դու էլի եկա՜՞ր…,- հեռվից՝ լեռնանցումի «ԴԲԱ ԼԱՎԸ» կոչված քարի մոտից, Մայմեխի ծերացած Կինտոն աչքով է անում ինձ: - Ա՜զիզ, էս դուք մարդ չե՞ք, հաց չե՞ք ուտըմ, ես հըսկանըմ չեմ… էս ձեր ձեռով քանդըմ եք, է՜, էս հայվարա քաղաքը: Ա՜, փո՜ղոց չի մնացել, է՜: Շո՜ւնչ չի մնացել, է՜… Դուք էս ի՜նչ եք անըմ,- ասում է բեղի տակից ու չի՜ խնայում, չի՜ խնայում…

Հենց երևում է Վանաձորը, հենց Վանաձորի սիրտը բացվում է ամպերի տակից, ու հասնում եմ կայարանի այգուն, նստում եմ պատահած տաքսին ու խնդրում տանել Դիմաց: Եթե ավագ դուստրս հետս է լինում, սպասել է տալիս, որ ժամանակակից մեքենա լինի, բայց երբ մենակ եմ լինում, նստում եմ առաջին իսկ «Ժիգուլին»՝ իր Սովետի մնացուկ հոտերով ու երգերով, և դրանց սիրտ մաշող նվոցի տակ բարձրանում Սադի տակ: Միայն թե շուտ հասնեմ:

Հիմա այգու տակ շենքերը շատ են: Երկրաշարժից հետո առաջին շինարարական ալիքի հետ կառուցվեցին թափով ու Միության քանդվելու հետ մարեցին կամաց:

Մայրս առաջիններից էր, որ բնակարան ստացավ: Ասում է՝ կյանքումս միայն բնակարանի խնդիր չեմ ունեցել:

Նա, եթե տխրելու հարյուր պատճառ էլ ունենա, միշտ գտնում է ուրախանալու պատճառը: Ու ես, երբ հյուր եմ գնում, դռան ետևում եմ թողնում իմ բոլոր մեծ ու փոքր լացերն ու մորս համար իմ ուրախությունն եմ տանում միայն:

Երբ  «Ժիգուլին», բարձրանալով քարուքանդ փողոցի վրա, մի կերպ հավաքում է փեշերը, որ չմնա փոսերի մեջ, ես խնդրում եմ կանգնել խանութներից մեկի մոտ: Այստեղ լիքն են մանրիկ խանութները: Դրանք ասես ժամանակի մասին մոռացած փոքրիկ «դուքաններ» լինեն, որ ձգվում են մայթերի վրայով՝ անցորդների ոտքի տակ:

Ամռանն այդտեղ ձմերուկներ են շարված լինում, աշնանն ու ձմռան հալոցքին՝ ջրափոսեր, ու ես մանկությանս նման թռչկոտալով եմ հասնում մորս շենքին:

Շենքի դիմաց Սադն է: Ես նրա կողմը չեմ նայում. վախենում եմ՝ երբ ես ու նա հանդիպենք աչքերով, շունչներս կտրվի:

Հատուկենտ անցորդներ են հիմա այգում լինում, այն էլ, երբ իջնում են հենց նրա բկին նստած կանգառում ու դուրս թռած խցանի պես շտապում են տուն: Թաղի այդ մենավոր կանգառի կողքին մի ժամանակ ծաղկի կրպակ կար: Այդտեղից դպրոցականները երբեմն մեխակներ կամ պատահած երկար ու կարճ ոտքերով թրաշուշաններ էին գնում ուսուցչուհիների համար: Մայրս մեզ զգուշացնում էր.

- Թրաշուշանները նվիրելու համար չեն, մեխակը կառնեք…

Բայց մի կրպակ էր, և այդ երկու ծաղկատեսակը: Ու գնում էինք այն, ինչ այդ պահին սեղանի տակից հանում ու մեր ռուբլիանոցի դիմաց մեկնում էր վաճառողուհին: Ճռճռան, ծաղկից երկար «կուլյոկի» մեջ դրած՝ հպարտ-հպարտ երկարոտն փունջը տանում էինք դասարան ու դնում ուսուցչի սեղանին:

Երբ կառուցելիս են եղել կանգառն ու կողքին ծաղկի կրպակը, երևի նկատի են ունեցել, որ այգում սիրահարներ կժամադրվեն: Տղան վազելով կգնա, փունջ կգնի աղջկա համար, հետո զույգը, փունջը ձեռքին, պահ կմտնի թփի ետևում՝ համբուրվելու: Ու էդ ժամանակ էլ ո՜ւմ պետքը կլինի՝ փնջի մեջ մեխակնե՞ր են, թե՞… «մեռելի» թրաշուշաններ…

Հիմա ո՛չկրպակը կա, ո՛չ ժամադրվող զույգերը, ո՛չ էլ թաքուն համբույրները: Շուն ու կատվի պատահական հանդիպումները չհաշված… Շունչդ պահիր ու սպասիր, թե տաք շնչի ու շրխկոցով ապտակի ձայն կգա…

Թիթեռի պես դպրոցականներ էլ չեն հանդիպում այգում:

Հատուկենտ: Առավոտները կամ կեսօրին, երբ դասերից տուն են դառնում՝ պայուսակներն ուսերին, կիսադատարկ դպրոցների պարապը հազիվ սպառած: Բայց, ի տարբերություն այգու, միշտ լիքը կտեսնես զբոսուղին, որով «քույրեր» ու «եղբայրներ» են հեռանում հավաքից՝ հենց այգու գլխին կառուցված եկեղեցուց:

Հարց տուր նրանց և իմացի՜ր պատասխանները. սիրտդ որքան կամենա: Բայց ավելի շատ իրենց հոգսերից կխոսեն էս մարդիկ, իրենց դարդ ու ցավից, անգործությունից ու գործազրկությունից, քան կփորձեն քեզ իրենց «ճիշտն» ապացուցել: Պարզ ու պարզունակ, բարի ու բարեհոգի, համով ու հոտով ինչե՜ր կգտնես նրանց խոսքի տակ ու գլխին: Ու կզգաս, որ ավելի շուտ հարազատին, բարեկամին այցի գնալու փոխարեն են գալիս եկեղեցի, քանի որ էստեղ ո՛չ բարեկամին ամոթով կթողնեն, ո՛չ էլ իրենք ամոթով կմնան, որ հյուրասիրելու բան չունեն:

Հիշո՞ւմ է այգին նրանց դեմքերը: Չէ՜: Բազմություն են: Վանաձորի էն պարտադիր բազմությունը, որից կան բոլոր քաղաքներում, բոլոր գյուղերում: Աշխարհի երևի բոլոր բնակավայրերում: Փողոցը երբեմն այնպիսի բազմություն կբերի քեզ հանդիման: Կմոլորվես: Նրանք նման կլինեն ֆիլմերի մասսայական տեսարանին՝ միանման ու միագույն, մի ձեռքի շարժումով ու գլխի մի պտույտով ուղղությունը փոխելու պատրաստ:

Ասես բոլորը նույն աչքերով ու նույն հայացքով՝ տիրացած այդ տխուր նստարաններին, անանցյալ մղկտացող փողոցներին, այդ տեսարանից սևերես մնացած այգուն, Մայմեխի երբեմնի հպարտ ճակատին, անտառին, երկնքին: Եթե ուշադիր նայես, դեռ երկրաշարժից օգնություն ստացած հագուստեղեն կգտնես նրանց հագին, մարդասիրական լոբու պարկեր՝ խորդանոցներում պահած: «Նոյի թվի» ու «նավթալինի հոտը վրեն» ինչքա՜ն «սապոգ» ու «բուշլատ» կհանես նրանց դարակներից: Ոչ մեկի պետք չեկած, բայց «հըլբաթ» պիտանի ինչե՜ր ու էլի ինչե՜ր կտեսնես «ժաժք տեհած» նրանց խորխորատներում:

Երկրաշարժը խորհրդային ռուբլի չէ՜ր, չէ՜, որ կորչեր բանկերում, ու մարդիկ չհամարձակվեին նրա հետևից գնալ: Երկրաշարժը հենց դրանով էր երկրաշարժ, որ եկավ ու մնաց: Մնաց տիրական, պահանջկոտ, անկոչ ու պնդերես հյուրի նման:

Այգին, եթե խոսել կարողանար, ինչե՜ր կպատմեր: Բայց նա նայում է անձայն, ու այդ լռությունը երբեմն նման է գնացքից իրեն նետողի համրությանը: Համրություն, որը, սակայն, դեռ հետ նայելու ու ձեռքն արգելակին գցելու ցանկություն ունի: Միայն թե հարկավոր է հետ կանչել, կանչել սիրելով…

Երկրաշարժից հետո մոտակա շենքերից իրենց տնակներով այգում բնակություն հաստատած մարդիկ այնքան աղմուկ, աղբ, լաց ու բողոք թափեցին իրենց շուրջը, որ այսօր՝ մաքրվելուց հետո էլ այգին տնքում է: Նա դեռ երազում է, որ իր գրկում մեռած ծաղիկները հարություն կառնեն ու կշնչեն այնպես, ինչպես նախկինում: Ա՜յն հեռավոր օրերի նման, երբ դպրոցականներ էին վազվզում, թավալվում ծաղիկների մեջ ու մեծանում թիթեռի արագությամբ:

Այգու կանգառը դեռ հիշում է լեփ-լեցուն ավտոբուսների ուղևորներին, որոնք միշտ ուշանում էին ու իրար գրկի նստած էին հասնում համերգներին, ներկայացումներին, շքերթներին:

Ես ու քույրս շքերթներին երեք անգամ էինք անցնում հրապարակով՝դպրոցով, մորս աշխատանքային կոլեկտիվով, ապա`պիոներպալատի պարի խմբով: Փուչիկները ձեռքներիս՝ հազիվ մեր ուզած գույները խանութից ճարած ու նրանց մեջ որակով գոնե մի քանիսը գտած: Փչում էինք և ուրախ-ուրախ գնում: Շունչներս՝ տաք, սրտներս` զվարթ, գլուխներս` անհոգ...

Վերջին շքերթը չեմ մոռանում. եղբայրական ազգերի տարազներով անցնելու համար ինձ ադրբեջանական «սուրճի ափսեներով» պարն էր բաժին ընկել: Մենք սուրճի ափսեներն առնում էինք ձեռքներս ու կարի մատնոցներով խփելով՝ չխկչխկացնում: Սա ավելի շատ տեխնիկա էր պահանջում, մատների վարժանք, քան արվեստ, ու ծիծաղներս հազիվ էինք զսպում: Մանավանդ, երբ պատասխանատու պահին մատնոցն ընկնում էր մեր բարակ մատներից, ու մենք էինք սկսում չխկչխկալ ափսեին:

Քրոջս էլ «ուզբեկական փլավն» էր վիճակվել: Երկար մազերը երեք ժամ հյուսում էինք հրապարակի շենքի բակում, որ երեք վայրկյան նազ տալով անցնի «տրիբունայի» հայացքի ներքո: Բայց ծամերը շատ էին հաստ, անհնազանդ, բներից դուրս թռչող արծիվների նման դուրս էին գալիս հյուսքերի միջից: Ու լացեց, լացեց, արցունքի ծով կապեց սևսաթս ու շիթերը շաղ տալով՝ բերեց հրապարակ:

Էդպես, շքերթներից էլ վարակված ու ոգևորված, որոշեցինք այժմյան սոցցանցերի նախակարապետ "Пионер" ամսագրի միջոցով գոնե մի այլազգի ընկերուհի գտնել: Միության որ ծայրամասից ասես հասցե ու ընկերանալու հայտ չէր գալիս: Քրոջս հետ որոշեցինք ինտերնացիոնալ ճամփաները ձգել մինչև ամենից փոքր հանրապետություն ու բարեկամացանք Մոլդովայից թախանձագին խնդրանքով ներկայացած մի աղջկա հետ: Անունը՝ Մարիա: Ամսագիրը շուտով կորցրինք, բայց աղջկա հասցեն ձեռքներիս էր, սպասում էինք մի հանգիստ օրվա, որ գրենք իրեն:

Ու գրեցինք: Ռուսերենի մեր ողջ զինանոցը գործի դրած՝ գովեցինք մեր պստիկ Կիրովականն ու անգամ հյուր գալու հրավեր ուղարկեցինք: Պատասխանը չուշացավ. եկավ լուսանկարով: Մի սմքած, հոնքերը բիզ-բիզ, դեմքին արևի, թե եղանի զարկից չորացած սպիով աղջիկ էր՝ մազափունջը աչքերին տված: Սիրուն ձեռագիր ուներ, մեզնից ոչ պակաս պարծենկոտությամբ նկարագրել էր հայրենի գյուղը՝ անծայր ու անծիր բարիքներով ու բերքատու անդաստաններով:

Գրել էր, որ բժշկուհի է ուզում դառնալ: Ու չի կարող հաճախ նամակ գրել, քանի որ իրեն "некогда" է: Քրոջս հետ որոշեցինք էդ մեծամիտին դաս տալ. հասկացրինք, որ մեզ էլ է "некогда", ու իր՝ շաբաթը մեկ եկող նամակներին պատասխանում էինք երկու շաբաթը մեկ: Ուզում էինք գլխի գցել, որ «նեկըգդան» հարմար բառ չի, վիրավորական է, ու պիտի գրի ոչ թե նեկըգդա, այլ «նեխվատայետ վրեմենի, ժալ»: Բայց սա հա գրում էր «նեկըգդա»: Մենք էլ՝ նեխվատայետ վրեմենի, ժալ...

Բայց ինչն էր ամենից զավեշտալին. երկու-երեք տարվա «նեկըգդա ու ժալի» պատմության մեջ այդպես էլ չկոնկրետացրինք մեզ համար, թե ծրարին ինչ ենք գրում: Գյուղի անունն էնքան անընթեռնելի էր գրում էս տնաշենի աղջիկը, որ մենք ամեն անգամ մտքներովս անցած մի անուն էինք գրում հետադարձին ու հայդե՝ Մոլդովա, թե հետ կգա՝ հասցեն չգտնվելու պատճառով: Բայց նա Անմեռ Կոշչեյի պես նորից գալիս էր ու մեր անմեղ մտքի աշխարհագրությունը խառնում իրար:

Ախր, նա էլ էր հետաքրքիր. մի անգամ մտքով չանցավ հարցնել, թե ինչո՞ւ ենք մի անգամ Կաշտեշտի գրում, մյուս անգամ՝ Կամտեմտի... Գրում էր, գլուխ գովում ու էլի իր նեկըգդան մեջբերում: Մենք էլ գրում էինք, գլուխ գովում ու գրում՝ ժալ:

Ամեն անգամ խախտելով ԽՍՀՄ տարածքային ամբողջականությունը՝ մեր հորինած տառով, ոչ այն է՝ շ, ոչ այն է՝ մ, սկզբի ու վերջի մասնիկները բարձրացնելով այնքան, որ մ-ից շատ տարբեր չլինի ու կիսատ թողնելով այնքան, որ շ-ը չդառնա...

Փուչիկները, սակայն, եկող տարիներին իրար ետևից տրաքեցին: Ազգերի եղբայրության հեքիաթն էլ` իրենց հետ: Շքերթներից այգու զբոսուղում դիրքավորված մի լուսանկար մնաց՝ լուսանկարիչ Պյոտրի խցիկից դուրս եկած: Նկարի միջից քույրս նայում է դժգոհ, լացակումած, ու ամեն անգամ, երբ ալբոմից հանում ենք նկարը, ասում է.

- Ցույց մի տվեք, հա՞, մի հիշեցրեք…

Խայտաբղետ թասակով, ուզբեկի տաբատով ու թուրքի անունով քույրս կանգնած է այդ լուսանկարում՝ ասես լացի աստվածուհի, որին քիչ առաջ հանել են քնից ու հագցրել մի հագուստ, որն իրենը չի՜, լողում է վրան, չի սազում, բայց հագցրել են ու ստիպել դուրս գալ հրապարակ… Աստվածուհիս հիմա ժպիտով է նայում էդ կերպարին, կարոտով՝ մանկության հետևից, որ թռել է, նստել հեռո՜ւ-հեռավոր ճյուղի…

Բայց միայն էդ կերպարից չէ, իր անունից էլ է բողոք մնացել: Նաև այն բաջուց, որին այնպես շնորհակալ էինք քրոջս իր «ծոցով անցկացնելու» համար, բայց որին էսօր շրջվել ու դառնացած ենք նայում: Դառնացած՝ նրա ծնածների մեր հանդեպ կուտակած թույնի ու չհանդարտվող թշնամանքի համար… Էն կորցրած մանկության համար, որից այդպես միանգամից աչք բացեցինք ու մինչ օրս աչք չենք փակում… Էն մատղաշ ու կյանք չտեսած կորուստների համար, որ համարյա ամեն օր ենք ունենում սահմանին… Թեև էդ բաջին էլ երևի իր կորուստն ունի. Վաչիկի պես կյանք չտեսած ու չապրած իր զավակին: Ո՞ր մայրն է երեխա ունենում՝ պատերազմի մահացու երախին հանձնելու համար…

Երբ մորս տանն եմ լինում, քրոջս հետ հաճախ ենք ալբոմը հետ ու առաջ տալիս: Ու գնա, հասի՜ր օրերի հետևից: Դպրոց, համերգներ, տարբեր ելույթներ, ծաղիկներ ու կոնֆետներ:

- Ինչ տարիներ էին:

- Բա ինչ անուններ ունե՜նք:

- Ամեն մեկս մի սիրային պոեմի հերոսուհի:

- Էլ ինչ դարդ,- ընկնում ենք իրար ուսի:

 Ես՝ իմ «քաղցր», չհավանած անունով, քույրս՝ իր դառը՝ «թուրքի»:

Ու ճոճվո՜ւմ ենք կարոտի ալիքի վրա, ինչպես Թիֆլիսից բերած թթենու ճյուղերը ամեն անգամ մեր մատներին հպվելիս:

- Բա հիշո՞ւմ ես Սինյոր Պոմիդորին. հիմա էստեղ չի, ընտանիքով Ռուսաստանում է:

- Բա մամիենց թաղի Սոխա՞կը: Էն որ հենց ինձ տեսնում էր, մտնում էր բակ ու դարպասի ետևից անունս էր գոռում,- հարցնում եմ:

Հիմա եմ անունը Սոխակ դրել, այն ժամանակ հնար ունենայի այդ տղային կաքսորեի: Ի՜նչ սոխակ, իսկական Բարմալեյը նավի միջից, որ ուզում էր ուշադրությունս գրավել:Բայց որքան բարձր էր ճչում, այնքան չնկատված էր մնում: Մինչև կամաց-կամաց հասունացավ, իր ձայնի պես կոշտացավ, լրջացավ ու, ի վերջո, էլ չերևաց Զառիթափի ճանապարհիս…

- Նա էլ է, կարծեմ, Եվրոպա գնացել:

- Իրեն չի կորցրել: Էն գլխից էր ճարպիկ, - ժպտում եմ տխուր, վայ էդ ժպտալուն. ամեն գնացողի լուրը մի հանված քար է այգու տակի շենքից:

- Բա պարի խմբի Դիրիժո՞րը…

- Դիրիժորն էլ չկա… Մի քանի ամիս առաջ բերեցին... Ասում էին՝ սրտի կանգ է ունեցել, խցանում, բայց թաղման տեղը բոլորը փսփսում էին, որ թմրանյութի պատճառով է… Ընտանիքը հիմա էլի Ռուսաստանում է, երեխաները էնտեղ դպրոց են գնում:

- Էսքան տխրությանը ո՞նց են դիմանում էս փողոցները, էս ամայությունը կգժվացնի…

- Մա՞րդ է մնացել որ...,- քույրս էլ ավելի տխրած է նայում, ու ես լռում եմ:

Զառիթափի տատիս փողոցն էլ է դատարկվել համարյա: Հին ընտանիքներից մնացել են միայն հատուկենտ ծերերը ու լավ-վատ աշխատանք ունեցողները: Երիտասարդները մեկնել են. մի մասը՝ Ռուսաստան, մի մասը՝ Եվրոպա, մի մասը՝ Ամերիկա: Թե կարողանում են, այնտեղից փող են ուղարկում իրենց ծնողներին, թե ոչ՝ ծնողներն են այստեղից իրենց թոշակից կտրում, ուղարկում նրանց:

Տատիս տունն էլ է դատարկվել: Մեծ քարի մոտ էլ նստող չկա:Մենակ քիմիկոս քեռիս է մնացել, որին երեխաները երբեմն զանգում են հեռուներից, ու նրանցից լսած լուրերով հարստանում ու տաքանում է: Իմ գերազանցիկ քեռին՝ քիմիայի բացառիկ գիտելիքներով, որը մի կարճ ժամանակ աշխատեց քիմիական երբեմնի փառաբանված գործարանում, բայց գործարանի սեփականաշնորհումից հետո անտեսվեց, բաժնեթղթերը կոպեկներով վաճառեց ու մնաց հավերժ անգործ: Իր շատ սերնդակիցների նման:

Տատս հանգավ մի քանի տարի առաջ: Մորաքրոջիցս անմիջապես հետո՝ չդիմանալով նրա թողած մղկիտին ու անբուժելի ցավի հիշողությանը… Ապա մյուս մորաքույրս, որը կյանքի վերջին տարիներն անցկացրեց Ռուսաստանում ու այնտեղ էլ գտավ իր վերջնական հանգրվանը…

Մանկությունս «Կոնստրուկտորի» հանճարով ներկած քեռիս էլ ապրում է Օրենբուրգի արվարձաններից մեկում: Նրա տղային, որը պապիս պապի անունն է կրում, հարյուր տարի է՝ չեմ տեսել: Ամուսնացել էր մի հայ աղջկա հետ, որի հետ չհարմարվեցին, երեխա չունեցան, ապա բաժանվեցին: Հիմա ռուս կին ունի, որը նրան տղեկ է պագևել՝ իր մանկության պատճենը, ու գոհ ապրում են իրար հետ: Շատ եմ ուզում միշտ երջանիկ ձայներ լսել նրանցից:

Ռաֆոյի մայրը՝ երգող մորաքույրս, ապրում է Զառիթափի հարևան փողոցի իր հին տանը, ամուսնու հետ: Նույն խաչմերուկում, որտեղ օդն իր ետևից մշուշ դարձրած՝ վազում էր տատիս տուն՝ «խուժան ալիք» մտած ու հոր մեքենան փախցրած Ռաֆոյին փնտրելու: Նրա բոլոր երեխաները, թոռ ու ծոռները, բոլոր, բոլորը, Ռաֆոն էլ, Ռուսաստանում են, հարմարվել են, վատ չեն ապրում: Ռաֆոն քանի անգամ ամուսնացավ ու բաժանվեց, ուրախացրեց ռուս ազգին ու հայ ազգը բազմացրեց սիրուն ու ժիր երեխաներով: Ու մորաքրոջս ձայնը առաջվա պես լիքն է, եթե ուզենա, դեռ կզնգացնի:

Երբեմն իր հարկի տակ նա հավաքում է պապիս ծառի՝ Վանաձորում մնացած ճյուղերին՝ մորս, երկու քեռիներիս, քեռակնոջս, ու առաջվա պես քնքշանո՜ւմ, քնքշանում իր երգերի նման: Ու հնաբույր առաստաղը դողում է նրա լիքը, չհնացող տեմբրից, երբ քույր ու եղբայր, գլուխները կարոտից, ապրած կյանքից ու տնքացող ցավերից տաքացրած, խնդրում են.

   - Երգի, էլի՛, Ջուլիետ, երգի, հա՞…

Իմ վերջին, վերջին «մոհիկանները»՝ նստած քարուքանդված փողոցի դատարկ ափի մեջ, գլուխները դրած ավագ քրոջ ձայնի փափուկ, շամամ բարձին…