Օրեր առաջ «ՀԱՅԵՐ» համահայկական մեդիահարթակում հրապարակվել էր շվեդահայ հայտնի կինոռեժիսոր Սյուզան Խարդալյանի հետ իմ զրույցը, որն, ըստ էության, քաղաքական զրույց էր պատերազմի և խաղաղության դիսկուրսի շուրջ, բայց առանցքը ռեժիսորի նոր՝ «Այն մյուս Երուսաղեմը» վավերագրական ֆիլմն էր, որն արդեն Եվրոպական և ամերիկյան վարձույթում է:

Այսօր ներկայացնում եմ իմ զրույցի երկրորդ մասը, որը կինոյի շուրջ է. կինո, կինոարտադրություն, մոտեցումներ,  լուծումներ, գաղափարախոսություն, փիլիսոփայություն, պետություն-կինո հարաբերություններ և այլն: Չգիտես ինչու, ոտք մեկնելու մեր կապիտալիզացված ձգտումները միայն հոլիվուդյան կինոկայսրության հետ են՝ մոռանալով, որ մեր երկրի տարածքն ավելի փոքր է այդ կինոկայսրության տարածքից, բյուջեի մասին խոսելն էլ տեսլականների ժանրից: Իսկ մեզ նման փոքր երկրներում վաղուց գտնված լուծումներ կան...

Եվ ուրեմն իմ առաջին հարցը շվեդահայ հայտնի կինոռեժիսորին.   

-Ի՞նչ է այսօր կինոն Շվեդիայում, Բերգմանի հայրենիքում. ժամա՞նց, բիզնե՞ս, քաղաքականությու՞ն, գաղափարախոսությո՞ւն, թե՝ մեկ այլ բան:

-Կինոն այսօր և միշտ Շվեդիայում մշակույթի մաս է: Ինչպես ամբողջ Եվրոպայում, այնպես էլ Շվեդիայում կինոն չի դիտարկվում որպես բիզնես, այլ դիտարկվում է որպես  մշակույթի կարևոր երևույթներից մեկը, որի մասին պետությունը պետք է հոգա, պետք է ստեղծի հնարավորություններ, պայմաններ, որպեսզի կինոն կարողանա ապրել: Սա Շվեդիայի մշակութային քաղաքականության հիմքերից է: Եվ ոչ միայն Շվեդիայի: Կինոյի և երաժշտության նկատմամբ այս վերաբերմունքը՝ պետության ցուցաբերած հոգատարության առումով, վերջին քառասուն տարում եղել է շվեդական բոլոր կառավարությունների ծրագիրը:

Օրինակ, շվեդական պետությունում կա կառույց, որն օգնում է, որպեսզի դու շվեդական մի հեռավոր գյուղում նստած անգամ կարողանաս երաժշտություն գրել և այդ է պատճառը նաև, որ շվեդական երաժշտությունն այսօր շատ հայտնի է աշխարհում: Պետության քաղաքականությունն է երաժշտությունը և կինոն դարձնել մենթալ կապիտալ, ինտելեկտուալ կապիտալ, որի միջոցով դու կարող ես նաև վաստակել:

Կինոյի պահով նույնպես այս մոտեցումն է բերել նրան, որ շվեդական վավերագրությունն այսօր ամենաուժեղ վավերագրությունն է աշխարհում: Տարեկան 300-ից ավելի վավերագրական ֆիլմ է նկարահանվում Շվեդիայում: Չեմ ասում, որ Շվեդիան չունի կոմերցիոն կինո: Իհարկե ունի, բայց կոմերցիոն կինոյի ֆինանսավորումն այլ կերպ է արվում:

-Ի՞նչ կերպ է Շվեդիայի պետության մասնակցությունը ֆիլմարտադրությանը և եթե կա մասնակցություն, ապա հատկապես ո՞ր կինոյին:

-Իհարկե տարբեր հիմնադրամներ կան, որոնց կարող ես դիմել ֆիլմիդ ֆինանսավորման համար, բայց գլխավորն այն համաձայնագիրն է, որը կա պետության, հեռուստաընկերությունների, ֆիլմինստիտուտի և ֆիլմարտադրողների միջև, և որով որոշված է յուրաքանչյուրի պատասխանատվությունը, և կարգավորված են պետություն-կինո փոխհարաբերությունները:

Պատությունն ունի իր մասնակցությունը՝ մշակույթի համար նախատեսված բյուջեով, ֆիլմինստիտուտն ու հեռուստաընկերություններն իրենց մասնակցությունը՝ իրենց եկամուտներից մասհանումով: Նաև այլ մեխանիզմներ կան: Օրինակ, եթե ամերիկյան ֆիլմ ես ցուցադրում կինոթատրոնում, յուրաքանչյուր վաճառված տոմսի 20 տոկոսը պետք է հատկացնես ֆիլմարտադրությանը և այդ գումարով պետք է միայն ֆիլմ նկարահանվի: Այն չի կարող օգտագործել մշակույթի մյուս ոլորտներում:

-Երբ ասում եք հեռուստաընկերությունները, նկատի ունեք միայն մասնավո՞ր, թե՞ նաև հանրային ալիքները:

-Ոչ: Շվեդական բոլոր հեռուստաընկերությունները՝ անկախ սեփականության ձևից, այդ համաձայնագրով անպայման պետք է մասնակից դառնան շվեդական ֆիլմարտադրությանը: Երեք հանրային ալիք կա Շվեդիայում և կարծեմ 14 մասնավոր:  

Մենք Շվեդիայում տարեկան մոտ 150 դոլար վճարում ենք հեռուստատեսության համար և վճարում է ոչ թե յուրաքանչյուր ընտանիք, այլ յուրաքանչյուր անձ: Եվ վճարում ենք, անկախ նրանից, թե հեռուստատեսությունը հանրային է, կաբելային է, և այլն: Վճարում ենք նաև ռադիոյի համար:

Կա օրինակ անգլիական ալիք, որը պարտավոր է մասնակից լինել համաձայնագրին և շատ ավելի մեծ գումարներ վճարել: Նաև, որպես դրսից եկած ալիք, չնայած, որ շվեդական հիմքով է, պարտավոր է ծրագրերի մի մասում պարտադիր ընդգրկել տեղական արտադրանք: Եթե, օրինակ, տարեկան 20 ֆիլմ է նկարահանում, անպայման այդ արտադրանքի ինչ-որ մի մասը, կարծեմ 1/4 ը, պետք է լինի տեղական արտադրության, տեղացի մասնագետներով և այլն:

Հստակ որոշված է, թե հեռուստաընկերությունները, կամ ֆիլմինստիտուտն իրենց եկամուտներից որքանը պետք է հատկացնեն սերիալներին, խաղարկային ֆիլմերին, որքանը՝ մանկական ֆիլմարտադրությանը, վավերագրությանը և այլն:

Նախևառաջ և հատկապես կարևորված է հեռուստաընկերությունների մասնակցությունը վավերագրական ֆիլմարտադրությանը: Ընդհանրապես, վավերագրությունը որպես ժանր կարևորված է ամենաընդգծված մակարդակով: Լավագույն հանրային հեռուստաալիքներից մեկը, օրինակ, որի ծրագրերի շուրջ 90 տոկոսը լուրջ հաղորդումներ են, ամեն օր «փրայմ թայմին» վավերագրություն, վավերագրական ֆիլմ է ցուցադրում, որը երեկոյան 10-ին կրկնում է: Վավերագրությունը մարդկանց առօրյայի հիմնական մասն է կազմում: Պահեր կան, անշուշտ, ասենք ուրբաթ երեկոյան մարդիկ ուզում են զվարճանալ և ուրբաթ օրերին, այդ ժամերին, սովորաբար, զվարճալի ծրագրեր են ցուցադրում, բայց վավերագրությունը հիմնական տեղում է:

-Եվ դա չի խանգարո՞ւմ հեռուստաընկերություններին ունենալ լսարան, վարկանիշ:

-Ոչ, անշուշտ: Լսարանի կառուցվածքը տարիների ընթացքում փոխվել է: Ամեն տարի շվեդական հեռուստաընկերությունները  հրավիրում են վավերագրողներին և վերլուծում ենք լսարանը, վարկանիշային խնդիրները և այլն: Շատ հետաքրքիր էր, որ այս տարի վավերագրությունն ամենա, ամենա մեծ լսարանն ուներ: Իրենք էլ չէին հավատում: Ի դեպ, կինոթատրոններում էլ այցելուների ամենամեծ քանակը վավերագրությունն է ապահովել: Եվ ամենահետաքրքիրն այն է, որ եթե մի քանի տարի առաջ վավերագրության հանդիսատեսը 45-65 տարեկաններն էին, այսօր ամենամեծ տոկոսը 24-40 տարեկան մարդիկ են կազմում: Այսինքն՝ երիտասարդությունը:

Վավերագրություն ասելով ես նկատի ունեմ ամեն կարգի վավերագրական արտադրանքը: Մի դեպքում դա կարող է լինել միջազգային խնդիրներին վերաբերվող, մյուս դեպքում կարող է վերաբերվել, ասենք Շվեդիայի վարչապետներից Պալմեին, մեկ այլ դեպքում՝ մի երգչախմբի և այլն: Յուրաքանչյուր մարդու մի բան է հետաքրքրում:

Ոչ մեկը Շվեդիայում չի ասում, թե դու այս պետք է նկարահանես, դու՝ այն: Մեկը դրսի մասին է նկարահանում, մյուսը՝ ներսի: Մեկը հեռուստատեսության անցյալի մասին է վավերագրություն ստեղծում, այդ նյութն է փորփրել, գտել, ես էլ Պաղեստինի կամ Իսրայելի նյութն եմ ուսումնասիրում: Վավերագրական արտադրանքում ամեն ինչ կա և շվեդական քաղաքականությունն ասում է, որ այդ ամենը միմյանց փոխկապակցված են: Այն, ինչ դրսում կատարվում է, իր ազդեցությունն է թողնում Շվեդիայում ապրող մարդու վրա:

Ինչ որ կատարվում է Գերմանիայում, կամ Ֆրանսիայում, ամեն օր մեզ վրա ազդում է: Օրինակ, Ֆրանսիայի ընտրությունները: Մերոնք ուզում են գնալ և իրենց վավերագրությունն անել, ասենք Լը Պենի հետ կապված և չեն ուզում սպասել, որ BBC-ն կամ մեկ ուրիշը ցույց տա իր արտադրանքը, քանի որ գերմանացին այլ կերպ է անելու այդ նյութը, ֆրանսիացին՝ այլ, շվեդացին՝ այլ: Աշխարհայացքներն ու մտահոգություններն այլ են: Պետության քաղաքականությունն այն է, որ իր մարդիկ ոչ թե դրսի ազդեցությամբ մտածեն, այլ՝ իրենց և իրենց կյանքի հետ տեսնեն այդ իրադարձությունների կապը:

Այս մոտեցումը Հայաստանում կարծես ամբողջապես բացակա է, բայց հայ վավերագրողը, կամ լրագրողը նույնքան իրավունք ունի վերցնել իր տեսախցիկն ու գնալ, ենթադրենք Իրան կամ Գերմանիա և նյութեր անել այնտեղ: Եվ հայաստանցին նույնքան իրավունք ունի իր երկրի արտադրանքին ծանոթանալ: Բայց Հայաստանում դա չի արվում: Չգիտեմ, նյութականի՞ պակասն է, քաղաքականությա՞ն կամ խրախուսմա՞ն պակասն է, թե ինչն է: Այստեղ ամեն ինչ Հայաստանի մասին է: Այնուամենայնիվ, կարծում եմ նարատիվի պակասն է: Մենք ամեն ինչում պետք է մեր նարատիվը տեսնենք:

Եթե, օրինակ Բիրմայում ահավոր վիճակ է, շվեդացին երբեք չի մտածի, որ դա իրեն չի վերաբերվում: Կվերցնի տեսախցիկն ու կգնա: Եւ դրամ կվաստակի այդ անելու համար՝ այսինք կգտնի այդ վավերագրական նախագծի ֆինանսավորումը,  նույնիսկ Եվրոպական ֆինանսավորում կգտնի և այլն: Բիրմայի մասին նույնիսկ 4-5 վավերագրական ֆիլմ, նյութ անող կարող է լինել: Ուրիշ երկրներում գուցե դրա մասին չեն մտածել, բայց ինքը գիտի շվեդական շուկան և գիտի, որ կա դրա մասին տեղեկություն իմանալու պահանջը շուկայում: Իրենց տեղեկության պահանջը: Ձևավորել են այդ պահանջարկը:

Յուրաքանչյուրը կարող է մի ոլորտի «նիշաները» գտնել:

-Ինչի՞ արդյունք է այն, որ հասարակությունն այդ արտադրանքի կարիքն ունի:

-Քաղաքականության, իհարկե: Նաև ռեակցիան է վերջին տարիներին մեծ տարածում գտած այսպես ասած «ֆեյք նյուզի» դեմ: Ճշմարիտ աղբյուրների, լուրջ աղբյուրների փնտրտուքն է պատճառը:

Աշխարհում տեղի ունեցող իրադարձությունները մտահոգում են մարդկանց: Մարդիկ ուզում են հասկանալ իրավիճակները, լուրջ աղբյուրներ գտնելու, դիտելու կարիք ունեն, որակյալ բովանդակության կարիք ունեն: Հոգնել են սուտ, կեղծ պատմություններից, նույնիսկ, եթե դրանք հոլիվուդյան են: Այդ թվում և երիտասարդները:  Զարմացել էին, որ Շվեդիայի հանրային ալիքից երիտասարդների կատարած ամենաշատ ներբեռնումները հենց վավերագրությունն էր: Իրենց համար էլ հետաքրքիր էր, որ հանրային, պետական ալիքը որպես լսարան ունի այսքան լավ երիտասարդներ, որոնք հետևում են լավ ծրագրերի:

Ի վերջո, վավերագրությունն ի՞նչ է: Աշխարհին նայելու ձև է, չէ՞: Գիրք գրելն ի՞նչ է: Աշխարհը վերլուծելու ձև է, չէ՞: Շվեդական վավերագրությունում շվեդացի մարդու աշխարհայացքն է կամ շվեդական սոցիալ-դեմոկրատիայի աշխարհայացքը, կամ մեկ այլ արժեք: Եվ, երբ դու դա արտածում ես, դա ուղղակի արդեն արտահանում է: Անպայման չէ, որ ջուր արտահանես:  

-Պետությունն ուղղորդում է՞ ֆիլմարտադրությունը:

-Մանրամասների առումով՝ երբեք: Պետությունը երբեք չի մտնում այնպիսի մանրամասնությունների մեջ, թե որ ֆիլմը ինչպես, կամ ով պետք է նկարահանի, ովքեր պետք է մասնակցեն և այլն: Դետալների հետ պետությունը գործ չունի: Սկզբունքայինը՝ մասհանումներն են, որ անում է, քանի որ պետության խնդիրը ոլորտների զարգացումն ապահովելն է:

Վերջերս, օրինակ, նկարահանեցին «Կամուրջը» ֆիլմը, որը դեդեկտիվ պատմություն է: Ի դեպ, շվեդական դեդեկտիվ պատմությունները, նաև՝ կրիմինալ պատմությունները, որոնք արվում են նույն այդ համաձայնագրի շրջանակներում, այսինքն՝ նաև պետական ներդրումների ճանապարհով, և գրավել են ամբողջ աշխարհը, պետությունը խրախուսում է, բայց պետք է հստակ լինեն թիրախները և շուկաները՝ երկրների առումով: Իսկ գլխավոր թիրախն այն է, որ պետք է լավ ֆիլմ նկարահանես և պետք է կարողանաս արտահանել շվեդական մշակույթը: Դա թիրախային  ամենակարևոր կետն է: Երբեք չի ասվում, որ յուրաքանչյուր գործ պետք է կատարյալ լինի, ոչ, բայց շվեդական մշակույթ արտահանելը պարտադիր պետք է լինի: 

Նույնը երաժշտության ոլորտում է: Օրինակ, Եվրատեսիլի երաժշտությունը:  Բոլորը գիտեն, որ հիմնականում սփռվում է հիմար երաժշտություն, բայց Շվեդիայի մասնակցության պարագայում իրենք գիտեն, որ շվեդական ինչ-որ բան պետք է արտահանեն: Նպատակը միայն մեկն է՝ ստեղծել մի բան, որը դառնա շարժում, որը  դրոշմ թողնի:

Փիլիսոփայության, գաղափարախոսության առումով արվեստում, թե Եվրատեսիլի նման մի տեղ՝ խորքային խնդիրը Շվեդիայի համար նույնն է: Կինոարվեստում մեծ անուններ ունե՞ն չէ. Բերգմանից մինչև Սոդերբերգ և այլն, որոնք կինոաշխարհում բան են ստեղծել չէ՞, այսինքն՝ շարժում են ստեղծել, դրոշմ են թողել:

Պետության համար, օրինակ, հստակ է, որ երեխաների համար ինչպես որ կա գիրք, պետք է լինի նաև հեռուստատեսություն, թատրոն, կինո, երաժշտություն և այլն: Եվ այդպիսի մտածողության արդյունքում ծնված ֆինանսավորման հետևանքով Շվեդիան ունի հարյուրավոր մանկագիրներ, որոնք ստեղծում են մանկական գրքեր և արտահանում են: Շվեդական շուկան ինչ է. ինը միլիոն է եղած-չեղածը: Իրենք արտահանում են, օրինակ, Գերմանիա, որտեղ ունեն 100 միլիոնանոց շուկա: Եվ իրենք արտահանում են շվեդական մշակույթ: Մշակույթը ստրատեգիա է: Շվեդիան մշակութային քաղաքականության հստակ նարատիվներ ունի:

-Իսկ եթե ձեր ֆիլմը չի մասնակցել Կաննի փառատոնին, կամ Օսկարի հայտացուցակում չի ընդգրկվել, պետության հետ խնդիրներ չե՞ք ունենում:

-Ո՜չ: Բացարձակապես ո՜չ: Բացարձակապես ո՜չ: Պետությունն ընդհանրապես ոչ մի գնահատական չի տալիս: Մեդիան է գնահատական տալիս: Ֆիլմդ դուրս եկավ, թե չէ՝ սկսում են գրել ֆիլմիդ մասին: Կամ կգլխատեն քեզ, կամ՝ չգիտեմ ինչ կանեն: Ոչ մեկ որևէ պահանջ չունի, որ ֆիլմդ պետք է գնա փառատոնների և այլն: Հայաստանն արևելյան Եվրոպայի տենդենցին է: Եթե փառատոնի է գնացել ֆիլմդ, մտածում են, որ ֆիլմը հաջողության է հասել: Ոչ: Ասենք, թե 20 հոգի կամ 30 հոգի նայել է ֆիլմդ փառատոնում: Հետո՞:

-Պետությունը չի ասո՞ւմ, էլ փող չի տա, քանի որ մրցանակներ չես բերել:

-Ո՜չ:

-Ձեր նախորդ ֆիլմը «Տատիկիս դաջվածքները», որ շվեդական արտադրության էր, գնահատվե՞ց որպես հաջողություն ունեցած ֆիլմ: Այդ ֆիլմն էլ փառատոնների չմասնակցեց:

-Անկասկած: Մենք այն հատուկ չենք ներկայացրել փառատոններին, բայց ցուցադրել ենք Ճապոնիայում, Հնդկաստանում: Մեծ վրանի տակ 2000 հնդիկ էր նստած: Ամբողջ Լատինական Ամերիկան նայել է: Արգենտինան նայել է: Խենթանալու էր Ճապոնիայում: «Ալ Ջազիրան» ութ անգամ ցուցադրել է ֆիլմը: Շուրջ 300 միլիոն մարդ է այն դիտել: Դրամ չի բերել ինձ, որովհետև այն մի ծրագրի մաս էր և իրենք նախապես գնել էին: Շվեդական պետությանն էլ դրամ չի բերել: Բայց իրենք գիտեն ինչ են անում: Երեք տարի առաջ ՆԱՏՕ-ի մի բարձրաստիճան զինվորական շվեդական կառավարությանն ասել էր, որ ինքը դիտել է շվեդական արտադրության այդ ֆիլմը, որն արծարծում է համամարդկային խնդիրներ, բռնությանը դեմ է և այլն: Դա իրենց բավարար էր:

Հորդանանի թագուհին տեսել էր ֆիլմը և պատվիրել էր, որ մենք այն տանենք Ամման: Իրենց համար սա է գլխավորը: Ես չեմ ջանք թափել, որ գնամ, ասենք Ճապոնիա: Ճապոնիան ինքն է հրավիրել: Իսկ շվեդական պետության համար սա կարևոր է: Իրենց մշակույթի մասը դուրս է գնում: Ես իմ աշխարհայացքով, որ դրել եմ ֆիլմում, դեմ եմ բռնություններին, ցեղասպանություններին և այլն: Այս ամեն ինչն իրենց արտաքին քաղաքականության մաս է կազմում: Կամ կանանց խնդիրները: Իրենք ամեն ինչն են հաշվարկում:

-Ֆիլմում արծարծվում էր Հայոց Ցեղասպանության կողմերից մեկը: Այն հասկանալի է՞ր օտար հանդիսատեսին:

-Ես կնոջ տառապանքի մասին եմ պատմել ֆիլմում և պետք է տեսնեիք, թե կանայք ինչպես էին արձագանքում տատիկի պատմությանը: Յուրաքանչյուրին է դա հուզում: Ճապոնիայում այն անմիջապես կապում էին ճապոնացի կանանց բռնաբարությունների հետ: Արգենտինայում, օրինակ անմիջապես կապում էին այն իրենց կորած երեխաների պատմությունների հետ: Այն երեխաների հետ, որոնց զինվորականությունը գողանում էր ժամանակին և բաժանում: Խոսում էին իրենց «Հիշողության տների» մասին: Այն տների ցանցի, որտեղ խունտան հավաքում էր մարդկանց, պահում էր և գնդակահարում և այլն: Այդ տները պահպանվում են և ասում էին, որ այդ տների մեջ լսվում է քո տատիկի ձայնը:

Յուրաքանչյուրն այն կապում է իր խնդրի հետ: Ուրիշ կերպ չէի կարող անել: Եթե անեի, որ օ՜ գիտեք, մենք հայերս, մեզ կոտորել են և այլն... դա չէր ընկալվի:

Պետք մնաս մարդկային և համամարդկային արժեքների մեջ: Մնացյալը պետք է մնա կուլիսում: «Բեքգրաունդը» սա է, բայց հիմնականում մարդն է՝ նրա սերը, տառապանքը և այլն:

-Շվեդական հեռուստատեսությամբ ցուցադրվե՞լ է ֆիլմը:

-Այո՜, իհարկե: բազմաթիվ անգամներ: Քանի՜, քանի՜ անգամ: Շվեդիայի ստրատեգիան այն է, թե ինչպես անեն, որ ֆիլմը շատ ավելի մեծ հանրությունների հասնի:

-Ծանոթ ե՞ք հայկական ֆիլմարտադրությանը, հայկական սերիալներին: Համեմատելու եզրեր ունե՞ք:

-Ֆիլմարտադրությանը շատ մոտից ծանոթ չեմ: Հեռուստատեսային արտադրանքին՝ մասամբ: Մայրս Հայաստանի հեռուստատեսային կայաններին հետևում է և, անշուշտ, որոշ բաներ դիտել եմ: Շա՜տ պրիմիտիվ են հայկական սերիալները, շա՜տ:

Սերիալը մի միջոց է, որի շնորհիվ կարող ես ոչ այնքան շատ դրամ ծախսելով ստեղծել մի արտադրանք, որի ստեղծման ճանապարհին կարող ես զարգացնել և տեխնիկադ և նարատիվը: Մանավանդ՝ նարատիվը: Գլխավորը նարատիվն է: Ամենագլխավորը նարատիվն է: Ամեն անգամ ես հարցնում եմ. ո՞րն է պատմությունդ: Դու պետք է կարողանաս այնպիսի պատմություն ստեղծել, որ չդառնա հնդկական կինո: Մեքսիկական կինոն՝ նույն բանն է: Մի բաժակ ջուր խմելը քառորդ ժամ է տևում: Մենք պետք է հասկանանք, թե ի՞նչ պատմություն ենք պատմում:

Իբրև հայ մարդ, ո՞րն է մեր նարատիվը: Եվ անպայման չէ, որ դա կապված լինի ազգային ինչ-որ մեծ խնդիրների հետ: Շվեդացին իր հստակ նարատիվն ունի: Ամեն ինչի մեջ դու կտեսնենս շվեդացու բնավորությունը, աշխարհայացքը, շվեդական քաղաքականությունը՝ օրինակ, որ կոնֆլիկտները պետք է լուծվեն խաղաղ ճանապարհով, շվեդական սոցիալ-դեմոկրատիան, ազատությունը և այլն: Բոլոր սերիալներում, լուրջ կինոյում, մշակույթի ցանկացած ոլորտում այդ նարատիվը կա: Այն ամենը, ինչ դու տեսնում ես շվեդացու մոտ, տեսնում ես նաև իրենց մշակույթի արտահայտության մեջ: Իրենց բնությունն անգամ իրենք օգտագործում են այդ նպատակին: Կրիմիլնալ բոլոր սերիալներում, պատմություններում կան իրենց մութ, խորը անտառները, կան շվեդական տնակները: Ի՜նչ պատմություն ասես, չեն հորինում: Իրականում, իհարկե, այդպիսի բաներ տեղի չեն ունենում շվեդական անտառներում, բայց իրենք իրենց մշակույթն են արտահանում: Ամբողջ Ամերիկան, Գերմանիան տեսնում է շվեդական անտառները:

Մենք էլ, օրինակ, մեր սարերն ունենք չէ՞: Մենք էլ մեր պատմությունները պետք է հյուսենք դրանց շուրջ և հրամցնենք:

-Իսկ կա՞ կինոթատրոնի պահանջարկը: Մեծ էկրանին կինո նայելու պահանջարկը և ինչպիսի՞ արտադրանք է գերադասվում: Հատկապես երիտասարդության կողմից:

-Անշուշտ կա: Կինոն չի մեռել: Մարդիկ ուզում են մեծ էկրանին կինո նայել, բայց չեն ուզում 500 մարդով նայել: Ուզում են նստել փոքր սրահներում և փոքր կինոսրահների պահանջարկ կա այսօր: Մեծ կինոթատրոններն անկում ապրել են, բայց, որ մարդիկ կարիք ունեն հավաքաբար մի բան տեսնելու, ապրելու սրահում կինո դիտելու այդ զգացումը, անշուշտ, դա կա: Այսօր արդեն նույնիսկ օպերաները, թատերական ներկայացումներն ուղիղ հեռարձակմամբ ցուցադրում են այդ կինոսրահներում:

Եթե դու չես ուզում գնալ օպերա կամ թատրոն, կարող ես գնալ կինոսրահ և ուղիղ հեռարձակմամբ տեսնել ներկայացումը: Այդ կոնցեպտն էլ արդեն կա: Տրամաբանությունն այն է, որ օպերան ունի 300 տեղ, բայց կա քսան կինոսրահ, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի 100 տեղ, տոմսերն էլ 4 անգամ ավելի  էժան են օպերայի տոմսից, միջավայրն էլ այլ է: Օպերայի համար պետք է վճարես 200 դոլարին համարժեք, կինոսրահում այն դիտելու համար կարող ես 50 դոլար վճարել: Հետաքրքիր մոդել է և մարդիկ գնում են:

Գնում են ընտանիքներով, երեխաներով, նույնիսկ՝ նորածիններին կարող են սայլակների մեջ դնել և տանել և այլն: Ուրիշ մթնոլորտ է: Այնպես չէ, որ պետք է շատ խիստ, օպերայի հատուկ արարողակարգով  նստես և այլն, այլ ընտանիքովդ  կարող ես ուղղակի մշակութային այդ միջոցառմանը, ձեռնարկին մաս կազմել ու երեկոդ անցկացնել:

-Ի՞նչ պետք է անենք մենք:

-Օ՜: Սա թերևս ամենադժվար հարցն է, բայց ամենաառաջինը՝ պետք է համարձակվենք Հայաստանից դուրս գալ և նկարահանել: Երբ Հայաստանից դուրս ես գալիս, աշխարհայացքդ փոխվում է: Արդեն ամեն ինչ, այդ թվում և քո սոցիալական խնդիրները տեսնում ես ոչ թե լոկալ, տեղային կոնտեքստի մեջ, այլ սկսում ես տեսնել քո խնդիրները համամարդկային կոնտեքստի մեջ: Օֆելիա Հարությունյանի «Կարմիր խնձորները» ֆիլմը, որի մասին վերջերս շատ է խոսվել և որը լավ հաջողություններ է գրանցել,  հենց այդ մասին է խոսում:

Մեզ պակասում է նյութը համամարդկային կոնտեքստի մեջ դնելը: Նյութը չէ կարևորը: Կարևորն այն է, թե որևէ նյութ, որ ընտրում ես, այդ նյութում քո, հայ մարդու նարատիվը ո՞րն է: Գերմանացին այլ կերպ է տեսնում ու պատմում, ֆրանսիացին՝ այլ: Եվրոպան իրենն ունի, Ամերիկան իրենն ունի: Քոնը ո՞րն է: Քո պատմությունը ո՞րն է: Դու ինչպե՞ս ես տեսնում, ինչպե՞ս ես պատմում: Սա պետք է անենք, կարծում եմ նախևառաջ: Եվ էլի շատ բան, որի մասին կարծում եմ արդեն խոսեցինք:

Շատ խոսեցի՞նք: